مارهای سمی ایران

ایران از نظر حیات وحش یکی از کشورهای غنی است که گونه های نادری از بسیاری از حیوانات و جانوران در آن زندگی می کنند. برای آشنایی با مارهای سمی ایران این بخش آسمونی را تا پایان مطالعه نمایید.

مارهای سمی ایران

تعدادی از مارها از روی رنگ و علامت مشخصی که دارند به آسانی شناخته می شوند ، مانند مار شاخدار Pseudocerastes با زائده شاخی که در ناحیه فوقانی چشم دارد ، افعی قفقازی Agkistrodon intermedius که حفره ای یا پیت Pit بین چشم و بینی دارد ، مار جعفری Hydrophidae با رنگ قرمز آجری و خطوط و نقوش سفید رنگ و علامت صلیبی شکل که در ناحیه سر دارد ، کفچه مار خراسانی Naja naja که در صورت زنده بودن گردنش را به شکل کفچه در می آورد و هنگام خشم چنبره زده هان، به طور ناگهانی به طرف دشمن حمله می کند و مار دریائی Hydrophidae با داشتن سری کوچک و دمی پهن (همانند پاروی قایق رانی ) مشخص می شوند . و برای تشخیص بیشتر انواع مارها باید به نشانیهای ویژه آنها در طبیعت توجه کرد .

الف – مارهای غیر سمی یا اگلیفا    Aglypha

توجه به شکل ، وضع قرار گرفتن و تعداد پولکهای بدن مار ، تشخیص را تا حدی آسان می کند . مارهای غیر سمی دارای دندانهائی ساده هستند که راهی به غده سمی ندارند  . شکل پولکهای ناحیه سر با شکل پولکهای ناحیه بدن کاملأ متفاوت است . به عبارت دیگر پولکهای ناحیه سر و تنه مشخص و قرینه و غالبأ مانند  هستند . در بعضی از مارها پولکهای ناحیه ظهری یا پشتی بدن صاف است  بر عکس در بعضی دیگر پولکهای ناحیه ظهری تیغه دار است یعنی در وسط این پولکها خطی برجسته یا تیغه مانند مشاهده می شود  پولکهای سطح شکمی صاف و بزرگتر از پولکهای ناحیه ظهری است .

مردمک چشم اغلب گرد و دم مار معمولاً گرد و دراز است . پولک‌های زیر ناحیه دم در یک یا دو ردیف قرار دارند  و پولک آنان یا مخرج ممکن است یک عدد یا دو عدد یا به عبارت دیگر منفرد یا منقسم باشد .  بطور کلی قرار گرفتن این پولکها و شمارش آنها  در تشخیص مارها حائز اهمیت است . مارهای غیر سمی اصولاً در حرکت خیلی سریع و چابک هستند .

ب – مارهای نیمه سمی یا اوپیستوگلیف Opisthoglypha

این مارها کم و بیش شبیه مارهای غیر سمی هستند و یکی از وجوه تمایز آنها داشتن فنگ Fang یا نیش دندان خلفی شیار دار است . فنگ که از سیار دندان‌ها بزرگتر و دارای کانال باز یا شیار است در قسمت عقب دهان ، در فک بالایی قرار دارد و به غده سمی متصل است  . از نظر ظاهری مردمک چشم این مارها عمودی یا گرد است . تیر مار که یکی از انواع این مارها محسوب می شود با داشتن چهار خط سفید رنگ که در سر تا سر بدنش امتداد دارد مشخص می شود . آلوسر (سگ مار) هم کم و بیش حرکات مار جعفری را تقلید می کند و از نظر شکل ظاهری خیلی شبیه به آن است . آلوسر فاقد علامت صلیبی شکل در ناحیه سر می باشد . ناحیه سر این مار کلاً سیاه رنگ است . برای شناسایی این مارها می توان از کلید شناسایی مارهای ایران و شرحی که بعداً برای هر یک از مارها داده می شود استفاده کرد .

ج – مارهای سمی Venomous snakes

تمام انواع این مارها دارای فنگ یا نیش دندان لوله ای شکل یا مجوف هستند که در قسمت قدامی دهان و در فک بالایی قرار دارد و به غده سمی متصل است  . سر این مارها غالباً مثلثی شکل و ناحیه گردن کاملاً مشخص است . اکثراً دمشان کوتاه و در حرکت کمی تنبل هستند . در بعضی از انواع این مارها ،‌حفره ای بین چشم و بینی وجود دارد که به سادگی قابل تشخیص است  . اکثراً پولکهای ناحیه سرشان ریز و قرینه نمی باشند  . در برخی دیگر پولکهای ناحیه سر قرینه هستند مانند کفچه مار که هنگام خشم چنبره زده و یک مرتبه به طرف دشمن حمله می کند . در این حال ناحیه گردن متسع می شود و به این ترتیب سطح بزرگی ایجاد می کند . این سطح به نام کفچه نامیده می شود . در مواردی که شناختن مار از نظر شکل ظاهری برای مبتدیان دشوار نباشد ، باید غالباً به زیستگاه خاص هر مار توجه شود که کار را آسان تر می کند . منطقه پراکندگی مارها از نظر جغرافیایی ، زیستگاه ،‌رویش‌های گیاهی و دیگر شرایط محیطی فرق می کند و در هر زیستگاهی جز به هنگام مهاجرت مارهای غیر بومی کمتر دیده می شوند . در صورت تردید در تشخیص یک مار همواره به عکس یا تصویر و نقشه پراکندگی و مطالبی که برای هر مار در متن کتاب آورده شده مراجعه شود . در ایران چهار گروه مار سمی به شرح زیر وجود دارد که ممکن است گزش آنها عوارض نامطلوبی به بار آورد :

• گروه افعیها : ویپریده (Viperidae) با 12 گونه خطرناک و کروتالیده (Crotalidae) با بیش از یک گونه خطرناک .
• گروه مارهای کبرا یا الاپیده (Elapidae) با دو گونه خطرناک .
• گروه مارهای دریایی یا هیدروفیده (Hydrophidae) با 8 گونه سمی (احتمالاً تعداد گونه‌ها بیشتر است). گروه مارهای نیمه سمی یا اوپیستوگلیف (Opisthoglypha) با 8 گونه نیمه سمی .

وضع ظاهری مارهای سمی چنین خلاصه می شود :

وجود حفره ای بین چشم و بینی ،‌ عمودی یا بیضی بودن مردمک چشم ( مانند گربه‌هایی که در آفتاب نگاه می کند ) ، سر غالباً مثلثی شکل است و از پولکهای کوچک و نا‌قرینه پوشیده شده ، دم کوتاه و گردن کاملاً مشخص است . کبراها دارای بدنی کشیده ، قهوه ای رنگ و تیره و متمایل به سیاه هستند و مردمک چشمشان بیضی شکل است و دم نسبتاً بلندی دارند . کبرای خراسانی دارای کفچه و کبرای جنوب و غرب کشور فاقد کفچه با بدنی تقریباً سیاه و براق است و جهششان تند و کوتاه است . مارهای دریایی سرشان کوچک و دمشان پهن همانند پاروی قایق رانی است و در خلیج فارس و دریاهای آزاد زندگی می کنند . طول مارهایی سمی تا اندازه ای کوتاه و بدنی ضخیم دارند و در حرکت قدری تنبل هستند . افعی‌ها معمولاً زنده زا هستند . در اغلب گونه‌های این خانواده نیش دندان یا فنگ‌ها تیز و بلند و به سمت عقب متمایل است . موقع گزش احتیاجی به گاز گرفتن ندارند و با فرو بردن نیشها می توانند سم خود را به شکار تزریق کنند. تمام گونه‌های این خانواده سمی و خطرناک هستند . گزش این مارها باعث تحریک نسوج زیر جلدی و خونریزی می شود که در بعضی از موارد نتیجه آن از کار افتادن قلب و مرگ است . خانواده الاپیده مانند کبرا و کفچه مار تخم گذار است ، سر در امتداد بدن قرار دارد و گاهی گردن مشخص نیست ، مردمک چشم گرد یا بیضی است ، نیش دندانها یا فنگ منحنی است و برای انتقال سم به شکار باید دو فک پائینی و بالایی بهم متصل شود . سم این مارها خطرناک است و عوارض عصبی از قبیل فلج تکلم ، سرگیجه و فلج قسمت محرکه ماهیچه‌ها را همراه دارد و سر انجام مصدوم را در اثر خفگی یا فلج دستگاه تنفسی تلف می کند .

مارهای نیمه سمی شبیه مارهای غیر سمی بوده بدنشان استوانه ای شکل و کشیده است ، دمی نسبتاً بلند دارند ، پولک‌های ناحیه سرشان قرینه و مردمک چشمشان غالباً مدور است و در حرکت خیلی سریع هستند . از نظر ظاهری گاهی شبیه خانواده الاپیده اند ولی دندانهای سمی آنها در قسمت خلفی دهانشان قرار دارد و به ندرت گزش آنها باعث مرگ می شود . علائم بالینی گزش آن مارها به درستی روشن نیست و کم و بیش شبیه گزش خانواده الاپیده می باشد و گاهی ممکن است گزش این نوع مارها باعث عوارض نامطلوبی شود . گزش مارهای دریایی باعث اختلال در ماهیچه‌ها می شود که بیشتر شبیه عوارض ناشی از گزش مارهای الاپیده است ولی به علت کوچک بودن غده سمی و کوتاه بودن فنگ‌ها یا دندان‌های سمی اغلب مقدار سمی که تزریق می کنند کافی و کشنده نیست . در حالی که قدرت کشندگی سم مارهای دریایی به مراتب بیش از مارهای سمی دیگر است .