- آسمونی
- مجله اینترنتی
- اندیشه و عرفان
- قرآن کریم
- تفسیر سوره المومنون
تفسیر سوره المومنون
تفسیر سوره المومنون
بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ
به نام خداوند بخشنده مهربان
قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ اَلَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ
قطعاً مؤمنان رستگار شدند.
همان کسانی که در نمازشان خشوع دارند.
نکته ها:
* در قرآن،یازده مورد کلمه ی فلاح(رستگاری)با کلمه ی لَعَلَّ (شاید)همراه است: لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ لکن در سه مورد بدون این کلمه و به طور حتمی مطرح شده است،یکی در همین سوره ویکی در سوره ی شمس: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها ودیگری در سوره ی اعلی: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکّی .از مقایسه این سه مورد با یکدیگر،روشن می شود که ایمان و تزکیه دارای جوهر واحدی هستند.
* برترین و آخرین هدف تمام برنامه های اسلام،فلاح و رستگاری است.در بسیاری از آیات قرآن از تقوا سخن گفته شده و هدف از احکام دین هم رسیدن به تقواست: لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ و آخرین هدف تقوا نیز فلاح است: وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ جالب است که مهم ترین و آخرین هدف دین اسلام در اوّلین شعار آن آمده است: قولوا لا اله الا الله تفلحوا به یگانگی خداوند ایمان آورید و لا اله الا الله بگویید تا رستگار شوید.
* هر شبانه روز،در اذان و اقامه ی نمازهای یومیّه جمله ی حی علی الفلاح را بیست بار بر زبان می آوریم و هدف نهائی را با فریاد رسا اعلام می کنیم،تا راه را گم نکنیم.
* اسلام می گوید: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ، قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکّی کسانی رستگارند که ایمان وتزکیه ی نفس داشته باشند،ولی کفر می گوید: قَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلی فرعون می گفت:امروز هر کس زور و برتری دارد رستگار است.
* کلمه ی فلاح به معنای رستن است،شاید دلیل اینکه به کشاورز، فَلاّح می گویند آن باشد که وسیله ی رستن دانه را فراهم می کند.دانه که در خاک قرار می گیرد با سه عمل خود را نجات می دهد و به فضای باز می رسد:اوّل آنکه ریشه ی خود را به عمق زمین بند می کند.
دوّم اینکه مواد غذایی زمین را جذب می کند.سوّم آنکه خاک های مزاحم را دفع می کند.
آری،انسان هم برای رهایی خود و رسیدن به فضای باز توحید و نجات از تاریکی های مادّیات و هوسها و طاغوت ها باید مثل دانه همان سه عمل را انجام دهد:اوّل ریشه ی عقاید خود را از طریق استدلال محکم کند.دوّم از امکانات خدادادی آنچه را برای تکامل و رشد معنوی اوست جذب کند.سوّم تمام دشمنان و مزاحمان را کنار زند و هر معبودی جز خدا را با کلمه لا اله دفع کند تا به فضای باز توحیدی برسد.
* شخصی در حال نماز با ریش خود بازی می کرد،پیامبراکرم صلی الله علیه و آله فرمود:اگر او در دل خشوع داشت،در عمل این گونه نماز نمی خواند.
* امام صادق علیه السلام فرمود:مراد از خشوع در نماز،فرونهادن چشم است.
چه کسانی رستگارند؟
.عابدان. وَ اعْبُدُوا رَبَّکُمْ وَ افْعَلُوا الْخَیْرَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ پروردگارتان را پرستش کنید، شاید رستگار شوید.
.آنان که اعمالشان ارزشمند وسنگین است. فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
.دوری کنندگان از بخل. وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
.حزب اللّه. أَلا إِنَّ حِزْبَ اللّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ حزب خدا رستگارند.
.اهل ذکرکثیر. وَ اذْکُرُوا اللّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ خدارا بسیار یادکنید تا رستگار شوید.
.تقوا پیشگان. فَاتَّقُوا اللّهَ یا أُولِی الْأَلْبابِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ای خردمندان! تقوا پیشه کنید تا رستگار شوید.
.مجاهدان. وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ در راه خدا جهاد کنید تا رستگار شوید.
.توبه کنندگان. تُوبُوا إِلَی اللّهِ جَمِیعاً أَیُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ای اهل ایمان! همگی توبه کنید تا رستگار شوید.
پیام ها:
- رستگاری مؤمنان حتمی است. قَدْ أَفْلَحَ
- ایمان،شرایط و نشانه هایی دارد. اَلْمُؤْمِنُونَ اَلَّذِینَ ...
- نماز،در رأس برنامه های اسلامی است. فِی صَلاتِهِمْ
- در نماز،حالت وکیفیّت مهم است. خاشِعُونَ
وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ لِلزَّکاهِ فاعِلُونَ
و آنان که از بیهوده روی گردانند.و همان کسانی که زکات می پردازند.
وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ إِلاّ عَلی أَزْواجِهِمْ أَوْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ
و آنان که دامان خود را(از گناه)حفظ می کنند.مگر در مورد همسرانشان یا کنیزانی که به دست آورده اند،پس آنان(در آمیزش با این دو گروه) ملامت نمی شوند.
فَمَنِ ابْتَغی وَراءَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ العادُونَ
پس هر کس فراتر از این(همسر و کنیز)طلب کند،پس آنانند که متجاوزند.
نکته ها:
* لغو ،به کار و سخن بیهوده می گویند.
* دوری و پرهیز از لغو،مخصوص مسلمانان نیست،قرآن درباره ی خوبان اهل کتاب نیز می فرماید: وَ إِذا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ ... اهل کتاب با ایمان،از لغو گریزانند.
زکات در لغت،به معنای رشد و نموّ و پاکیزگی است و در اصطلاح،یک نوع مالیات شرعی و از ارکان و واجبات دین است.
* در جامعه اسلامی،پاسداری از نماز وناموس،بسیار مهم است.در همین چند آیه،نسبت به ناموس با تعبیر حافِظُونَ و درباره نماز با جمله عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ یاد شده است.
* دوری از لغو در دنیا،بهره اش،محفوظ ماندن از لغو در قیامت است. عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ ، لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَهً
* اعراض از لغو،نباید با بدگویی و تندخویی همراه باشد،زیرا در آیه ی دیگر می فرماید: وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً
* در روایات برای لغو،نمونه هایی آمده است از جمله:سخنی که در آن یاد خدا نباشد و یا غنا و لهویّات باشد
* در روایات می خوانیم:جز با زن عفیفه ازدواج نکنید و با کسی که در مال خود او را امین نمی دانید،هم بستر نشوید.
اهمیّت زکات
*زکات،یکی از پنج چیزی است که بنای اسلام بر آن استوار است.
*در قرآن بار کلمه زکات و بار واژه برک آمده،گویا زکات مساوی با برکت است.
*پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله افرادی را که زکات نمی دادند،از مسجد بیرون کرد.
*حضرت مهدی علیه السلام در انقلاب بزرگ خود،با تارکین زکات می جنگد.
*کسی که زکات ندهد،هنگام مرگش به او گفته می شود:یهودی بمیر یا مسیحی.
*تارک زکات در لحظه ی مرگ از خداوند می خواهد که او را به دنیا باز گرداند تا کار نیک انجام دهد،امّا مهلت او پایان یافته است.
*امام صادق علیه السلام فرمود:اگر مردم زکات بدهند،هیچ فقیری در زمین باقی نمی ماند.
پیام ها:
- نشانه ی ایمان،دوری از لغو است. وَ الَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ (مؤمن باید در تمام کارها و سخنان خود هدف صحیح داشته باشد)
- دوری از لغو،به اندازه ای مهم است که بین نماز و زکات ذکر شده است.
خاشِعُونَ - مُعْرِضُونَ - لِلزَّکاهِ فاعِلُونَ
- اهمیّت زکات مانند اهمیّت نماز است.(در آیه،نماز و زکات در کنار هم آمده است) فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ ، لِلزَّکاهِ فاعِلُونَ
- اعتقاد به تنهایی کافی نیست،عمل هم لازم است. اَلْمُؤْمِنُونَ ... فاعِلُونَ
-حیا،شرط ایمان است. لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ (آلودگی جنسی،نشانه ی ضعف ایمان است)
- شهوت،طغیانگر است و به کنترل و حفاظت نیاز دارد. حافِظُونَ
- در ارضای غریزه ی جنسی،محدودیّت لازم است ولی ممنوعیّت خلاف فطرت است. إِلاّ عَلی أَزْواجِهِمْ
-حیای نابجا ممنوع.همین که اسلام،انجام کاری را اجازه داد،همه ی سنّت ها و عادت ها و سلیقه های شخصی و مخالف دین،محکوم است. غَیْرُ مَلُومِینَ
- قانون شکنی،تجاوز به حدودی که خداوند تعیین نموده می باشد. العادُونَ
- به سراغ گناه رفتن نیز گناه است. ابْتَغی - اَلعادُونَ
وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ
و(مؤمنان رستگار)کسانی هستند که امانت ها وپیمان های خود را رعایت می کنند.و آنان بر نمازهای خود مواظبت دارند.
أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ اَلَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیها خالِدُونَ
آنان وارثانند.کسانی که بهشت برین را ارث می برند و در آن جاودانه خواهند ماند.
نکته ها:
* کلمه ی فردوس به معنای بوستان،برترین جای بهشت می باشد. و چون به جای جنّت بکار رفته،برای آن ضمیر مؤنث آمده است.
* امام صادق علیه السلام در پاسخ از حکم استمناء،آیه ی را تلاوت فرمودند
اهمّیت امانت در روایات
*به نماز و روزه و حجّ مردم ننگرید،به صداقت و امانتداری آنان بنگرید
*پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در آخرین لحظه های عمر خود به حضرت علی علیه السلام فرمود: اد الامانه الی البر و الفاجر فیما قل و جل حتی الخیط و المخیط امانت را به صاحبش برگردان،چه نیکوکار باشد و چه گناهکار،ارزشمند باشد یا ناچیز،اگر چه مقداری نخ باشد و یا پارچه و لباسی دوخته شده.
*همه ی نعمت های مادّی،معنوی و سیاسی،امانت الهی هستند.(امام خمینی قدس سره فرمود:جمهوری اسلامی امانت الهی است)
*قرآن کریم برخی از اهل کتاب را که امانتدار هستند،ستوده است. وَ مِنْ أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْکَ اگر به برخی از اهل کتاب،مال فراوانی به امانت بسپاری،آن را به تو برمی گرداند.
پیام ها:
- مؤمن،متعهّد است. عَهْدِهِمْ راعُونَ خلف وعده،نشانه ی ضعف ایمان است.
- مراعات عهد وپیمان لازم است،گرچه در عمل نتوانیم وفا کنیم. راعُونَ نه موفون
- در معرّفی سیمای مؤمنان،نماز هم در ابتدا مطرح شد: فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ و هم در پایان عَلی صَلَواتِهِمْ یُحافِظُونَ این تکرار وتأکید،نشان اهمیّت نماز است.
وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَهٍ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَهً فِی قَرارٍ مَکِینٍ
و همانا ما انسان را از عصاره ای از گِل آفریدیم.سپس او را به صورت نطفه در جایگاهی استوار قرار دادیم.
ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَهَ عَلَقَهً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَهَ مُضْغَهً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَهَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ
سپس از نطفه،لخته خونی آفریدیم،آن گاه لخته خون را پاره گوشتی ساختیم وپاره گوشت را به صورت استخوان هایی در آوردیم،و استخوان ها را با گوشت پوشاندیم،سپس آن را آفرینش تازه ای دادیم،پس شایسته ی تکریم و تعظیم است خداوندی که بهترین آفرینندگان است.
نکته ها:
* کلمه ی سُلالَهٍ به معنای عصاره و کلمه عَلَقَهً به معنای خون غلیظ وبسته شده و کلمه مُضْغَهً به معنای پاره گوشت بدون استخوان است.
* امام باقر علیه السلام فرمودند:مراد از خَلْقاً آخَرَ دمیده شدن روح در بدن است.
* مراد از أَحْسَنُ الْخالِقِینَ به فرموده امام رضا علیه السلام آن است که قدرت آفریدن را خدا به دیگران نیز داده،مثلاً حضرت عیسی از طرف خداوند می آفریند أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَهِ الطَّیْرِ
* دلائل بهترین خالق بودن خداوند بسیار است از جمله:
الف:خالقیّت او دائمی است.
ب:محدودیّت به اشیای خاصّی ندارد.
ج:تنوّع در آن نامحدود است.
د:از ساده ترین چیز مهم ترین را می سازد.
ه:مواد اوّلیه اش از خودش می باشد.
و:در ساختن تقلید نمی کند.
ز:پشیمانی و تردید در او راه ندارد.
ح:بر اساس رحمت می آفریند،و تمام ساخته هایش هدفدار است.
ط:ساخته او با نظام هستی هماهنگ است.
پیام ها:
- یاد گذشته ها و ضعف های انسان و توجّه به قدرت و لطف خداوند،زمینه ای است برای تقویت ایمان و عبادت بیشتر. لَقَدْ خَلَقْنَا
- آفرینش انسان در چند مرحله انجام گرفته است. طِینٍ - نُطْفَهً - عَلَقَهً ...
- با این که مادر انواع حرکت ها را دارد،ولی رحم او برای فرزند،جایگاهی مطمئن است. قَرارٍ مَکِینٍ
- تمام مراحل آفرینش،زیر نظر خداوند است. خَلَقْنَا - فَکَسَوْنَا - أَنْشَأْناهُ
-ارزش انسان به روح اوست. خَلْقاً آخَرَ
- خودشناسی،مقدّمه ی خداشناسی است. نُطْفَهً ، عَلَقَهً ، مُضْغَهً - فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ
ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ تُبْعَثُونَ
سپس بدون تردید بعد از آن(مراحل)می میرید.آن گاه شما روز قیامت برانگیخته می شوید.
نکته ها:
* خداوند در این آیات،مردن را قطعی و حتمی شمرده است،در این جا ذکر کلامی از امیرالمؤمنین علیه السلام مناسب است:
فلو أن احدا یجد الی البقاء سلما او لدفع الموت سبیلا لکان ذلک سلیمان بن داود علیه السلام الذی سخر له ملک الجن و الانس،مع النبوه و عظیم الزلفه...رمته قسی الفناء بنبال الموت.
حضرت فرمود:اگر کسی برای ماندن همیشگی در دنیا چاره ای می اندیشید یا برای برطرف کردن مرگ راهی می یافت،او سلیمان پسر داود علیه السلام بود که بر جن و انس حکومت داشت، علاوه بر آن که پیامبر بود و مقام و منزلتی بزرگ داشت...(با این حال)کمان های نیستی با تیرهای مرگ،او را از پای درآوردند(و از جهان هستی رخت بربست).
* آیه ی قبل سیر تکامل خلقت انسان را بیان و خداوند به خود تبریک گفت،این دو آیه نیز مراحل نهائی تکامل را پس از مرگ بیان می کند.
پیام ها:
- مرگ نابود شدن نیست،مرحله ای از تکامل است. ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ
- مرگ،سرنوشت قطعی انسان است. ثُمَّ إِنَّکُمْ ... لَمَیِّتُونَ ( ان و حرف لام و جمله ی اسمیّه همه نشانه ی تأکید است)
- آفرینش انسان،هدفدار است. ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ تُبْعَثُونَ
- میان مرگ ورستاخیز فاصله طولانی است.( ثُمَّ نشان فاصله ی طولانی است)
وَ لَقَدْ خَلَقْنا فَوْقَکُمْ سَبْعَ طَرائِقَ وَ ما کُنّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِینَ
و همانا ما بالای سر شما هفت راه(هفت آسمان)آفریدیم،و ما از خلق(و جهان هستی)غافل نبوده ایم.
نکته ها:
* شاید مراد از کلمه طَرائِقَ ،راه عبور فرشتگان و یا راه و مدار حرکت کرات باشد و ممکن است منظور،هفت آسمان باشد که به یکدیگر راه دارند.
* آیات قبل،آفرینش انسان را طرح کرد و این آیه آفرینش آسمان ها را.
پیام ها:
- خداوند،هم خالق است و هم ناظر.(عالم محضر خداست) وَ ما کُنّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِینَ
- آفریدن وتدبیر جهان هستی،مدیریّت دائمی لازم دارد. ما کُنّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِینَ
وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْکَنّاهُ فِی الْأَرْضِ وَ إِنّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ
و از آسمان،آبی به اندازه ی(معین)فرو فرستادیم،و آن را در زمین جای دادیم و همانا ما بر بردن آن قادریم.
پیام ها:
- قدرت خداوند،در دادن و گرفتن نعمت ها یکسان است. أَنْزَلْنا - ذَهابٍ
- قطره های باران،حساب و کتاب دارد. بِقَدَرٍ (باران یک پدیده ی طبیعی بی هدف و بی حساب نیست).
- ذخیره سازی آب از الطاف الهی ونشانه ی غافل نبودن از خلق است. وَ ما کُنّا عَنِ الْخَلْقِ غافِلِینَ وَ أَنْزَلْنا ... فَأَسْکَنّاهُ
- خداوند بر پدیده ها حاکم است. وَ إِنّا عَلی ذَهابٍ بِهِ
-فکر نکنیم نعمت ها همیشگی است. عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُونَ
فَأَنْشَأْنا لَکُمْ بِهِ جَنّاتٍ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ لَکُمْ فِیها فَواکِهُ کَثِیرَهٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ
پس به وسیله ی آن(آب)برای شما باغ هایی از خرما و انگور پدید آوردیم که در آن باغها برای شما میوه های فراوانی است و از آنها می خورید.
وَ شَجَرَهً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآکِلِینَ
و(نیز)درختی که از طور سینا می روید،(و)روغن و نان خورش برای خورندگان به بار می آورد.
پیام ها:
- آب،سرچشمه ی حیات گیاهان ونباتات است. فَأَنْشَأْنا لَکُمْ بِهِ
- درختان و گیاهان،برای استفاده ی انسان ها آفریده شده اند.(کلمه ی لَکُمْ دو بار در آیه ی به کار رفته است).
- در میان میوه ها،بعضی مثل خرما وانگور حساب دیگری دارد. نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ
- خداوند حکیم،نیازهای مادّی انسان را تأمین کرده است. نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ
-تولید خداوند بیش از مصرف انسان هاست. فَواکِهُ کَثِیرَهٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ
- آنچه را که خداوند آفریده،مفید ومبارک است. فَواکِهُ کَثِیرَهٌ - تَأْکُلُونَ - صِبْغٍ (ولی آن جا که زیان و خرابی است،کار انسان است،چنانکه در آیه سوره نحل می خوانیم: تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً شما از آن شراب درست می کنید)
- هر منطقه ای برای درخت وگیاه مخصوصی مناسب است. تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَیْناءَ
-بعضی زمین ها از نظر معنوی و مادّی مبارکند.(طور سینا محل نزول وحی و محل رویش درختان زیتون است). مِنْ طُورِ سَیْناءَ
- روغن زیتون،یکی از نعمت های الهی است. تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ
وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَهً نُسْقِیکُمْ مِمّا فِی بُطُونِها وَ لَکُمْ فِیها مَنافِعُ کَثِیرَهٌ وَ مِنْها تَأْکُلُونَ
و همانا برای شما در چهارپایان عبرتی است،از آنچه در شکم آنهاست (شیر)به شما می نوشانیم و برای شما در آنها منافع زیادی است و از (گوشت)آنها می خورید.
وَ عَلَیْها وَ عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ
و بر آنها و بر کشتی ها سوار می شوید.
پیام ها:
- چهارپایان برای انسان آفریده شده اند.(در آیه دوبار کلمه لَکُمْ آمده است)
- حتّی حیوانات را ساده ننگریم. لَعِبْرَهً استخراج آهن از خاک نیاز به صدها کارشناس،متخصّص وابزار دارد،ولی خداوند شیر را از دل علف بیرون می کشد و با همین قدرت در قیامت انسان ها را از دل خاک بیرون خواهد کشید. لَعِبْرَهً
- شیر،یکی از نعمت هایی است که قرآن به آن توجّه دارد. نُسْقِیکُمْ
- میوه ها و روغن گیاهی،بر غذاهای حیوانی مقدّم است.اوّل نام نَخیل،اعناب، زَیتون بعد فرمود: نُسْقِیکُمْ ، تَأْکُلُونَ
-شیر،گوشت وسواری،قسمتی از منافع حیوانات است. لَکُمْ فِیها مَنافِعُ کَثِیرَهٌ به راه افتادن کارخانجات لبنیات،چرم سازی، کنسروسازی،ریسندگی، بافندگی و ایجاد اشتغال و بهره دهی برای میلیون ها انسان،منافع جنبی حیوانات است.
- نقش کشتی را در حمل و نقل ساده ننگریم.(صدها فرمول دست به دست هم می دهد تا این امکان فراهم می شود) عَلَی الْفُلْکِ تُحْمَلُونَ
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلی قَوْمِهِ فَقالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ
و همانا نوح را به سوی قومش فرستادیم،پس(به آنها)گفت:ای قوم من! خداوند(یکتا)را بپرستید.جز او هیچ خدایی برای شما نیست،آیا پروا نمی کنید؟
نکته ها:
* خداوند در آیات قبل،از آفرینش انسان و آنچه در زمینه ی تأمین منافع مادّی اوست سخن گفت و در این آیات به تأمین غذای فکری و عقیدتی او می پردازد.
پیام ها:
- در تبلیغ دین،مردم را با محبّت مورد خطاب قرار دهید. یا قَوْمِ
- دعوت به توحید،اوّلین وظیفه ی انبیاست.(در تبلیغ،به مسائل اصلی توجّه کنید) اعْبُدُوا اللّهَ
- روح پرستش در باطن انسان وجود دارد،انبیا مورد پرستش را بیان می کنند.
اعْبُدُوا اللّهَ - ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ
- به سراغ غیر خدا رفتن،بی پروایی است. أَ فَلا تَتَّقُونَ
فَقالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ قَوْمِهِ ما هذا إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ وَ لَوْ شاءَ اللّهُ لَأَنْزَلَ مَلائِکَهً ما سَمِعْنا بِهذا فِی آبائِنَا الْأَوَّلِینَ
پس اشراف قوم او که کافر شدند،گفتند:این نوح جز انسانی همانند شما نیست،او می خواهد بر شما برتری جوید،اگر خداوند می خواست(برای ما پیامبری بفرستد)قطعاً فرشتگانی می فرستاد.ما این(دعوت نوح)را در میان(تاریخ)پدران قبلی خود نشنیده ایم.
پیام ها:
- اشراف،در خط مقدّم مخالفان انبیا بودند. ملأ
- حُبّ ذات،غریزه ای عمیق در انسان هاست.(انسان از این که کسی بر او برتری یابد نگران است) یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ
- تهمت برتری جویی،وسیله ی تبلیغات کفّار است. یُرِیدُ أَنْ یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ
- انسان متکبّر،برای خدا هم تکلیف معیّن می کند. لَوْ شاءَ اللّهُ لَأَنْزَلَ مَلائِکَهً
-کافران کمال را نقص می پندارند. ما هذا إِلاّ بَشَرٌ ... لَأَنْزَلَ مَلائِکَهً (انسان بودن انبیا برای راهنمایی بشر کمال است،امّا کفّار می گفتند:او نباید بشر باشد)
- در برابر منطق صحیح،به تاریخ و تقلید نیاکان و فرهنگ ملّی خود تکیه نکنید و مدافع وضع موجود نباشید. ما سَمِعْنا بِهذا
إِنْ هُوَ إِلاّ رَجُلٌ بِهِ جِنَّهٌ فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتّی حِینٍ قالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذَّبُونِ
او نیست جز مردی که در او نوعی جنون است،پس تا مدّتی درباره ی او صبر کنید.(تا از جنون نجات یابد یا بمیرد یا ما تکلیف خود را با او روشن کنیم).
نوح گفت:پروردگارا ! مرا در برابر تکذیب آنان یاری فرما.
پیام ها:
- شنیدن تاریخ گذشتگان،مایه ی تسلّی آیندگان است.(ای پیامبر ! به انبیای قبل نیز نسبت جنون می دادند) رَجُلٌ بِهِ جِنَّهٌ
- غرور و لجاجت،سبب می شود که به عاقل ترین مردم نسبت جنون داده شود.
رَجُلٌ بِهِ جِنَّهٌ
- سران کفر،دعوت انبیا را یک حادثه روحی و روانی می پندارند و می گویند:
صبر کنید هیجان ها و ادّعاهای او تمام می شود. فَتَرَبَّصُوا
-توکّل و دعا،بزرگ ترین اهرم در برابر تهمت ها و تحقیرهاست. قالَ رَبِّ
- درخواست کمک از خداوند برای پیروزی ایمان بر کفر است،نه پیروزی فرد بر فرد. انْصُرْنِی بِما کَذَّبُونِ نفرمود: انصرنی علیهم
فَأَوْحَیْنا إِلَیْهِ أَنِ اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا فَإِذا جاءَ أَمْرُنا وَ فارَ التَّنُّورُ فَاسْلُکْ فِیها مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ أَهْلَکَ إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ مِنْهُمْ وَ لا تُخاطِبْنِی فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ
پس ما به نوح وحی کردیم:زیر نظر ما(مطابق دستور وآموزش)و وحی ما کشتی بساز.پس همین که فرمان(قهر)ما آمد و(آب از)تنور جوشید، از تمام حیوانات یک جفت(نر و ماده)و(نیز)اهل خود را در کشتی وارد کن،مگر کسی از آنان را که قبلاً درباره او سخن به میان آمده(و وعده هلاکتش داده شده)و درباره ستمگران با من سخن مگو(و نزد من از آنان شفاعت مکن)که قطعاً آنان غرق خواهند شد.
نکته ها:
* امام باقر علیه السلام فرمود:حضرت نوح علیه السلام سال مردم را پنهانی وآشکارا به توحید دعوت کرد،تا آنجا که خداوند با جمله ی لَنْ یُؤْمِنَ مِنْ قَوْمِکَ إِلاّ مَنْ قَدْ آمَنَ به او فرمود:جز آنها که به تو ایمان آورده اند،دیگر ایمان نخواهند آورد،پس نوح گفت:نسل آنان نیز قابل هدایت نیستند. وَ لا یَلِدُوا إِلاّ فاجِراً کَفّاراً سپس خداوند فرمان ساختن کشتی را داد.
پیام ها:
- دعای انبیا مستجاب می شود. رَبِّ انْصُرْنِی - فَأَوْحَیْنا
- صنعت کشتی سازی یک الهام الهی است. فَأَوْحَیْنا - أَنِ اصْنَعِ
- تقاضای نصرت الهی،با تلاش انسان منافاتی ندارد. اصْنَعِ الْفُلْکَ انبیا در کنار دعاهای خود کار هم می کردند.
- افراد تحقیر شده را حمایت کنیم.(مردم تو را مجنون می پندارند ولی تو زیر نظر ما هستی) بِأَعْیُنِنا
-اگر در تمام کارها مطابق وحی عمل کنیم،موفّق می شویم. اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا
- با اراده ی خدا از تنور آتش،آب می جوشد. فارَ التَّنُّورُ (شاید فوران آب از تنور،نشانه ی زمان حادثه باشد)
- نگذارید نسل حیوانات منقرض شود. مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ
-حتّی همسر و فرزند پیامبر هم اگر نااهل باشند،مورد قهر الهی قرار می گیرند.
إِلاّ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ
- شفاعت،همه جا کارساز نیست. وَ لا تُخاطِبْنِی شفاعت انبیا با اذن الهی است.
- مشرک،ظالم است. فِی الَّذِینَ ظَلَمُوا
- عاقبت ظلم،هلاکت است. ظَلَمُوا - مُغْرَقُونَ
- گاهی،آبی که مایه ی حیات است،مایه ی هلاک می شود. مُغْرَقُونَ
فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ وَ مَنْ مَعَکَ عَلَی الْفُلْکِ فَقُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی نَجّانا مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ
پس هنگامی که تو و همراهانت بر کشتی سوار شدید،بگو:حمد و سپاس برای خداوندی است که مارا از گروه ستمگران نجات داد.
پیام ها:
- دوری از ستمگران و نجات از سلطه ی آنان،یکی از نعمت های الهی است.
الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی نَجّانا
- برای هر نعمتی شکری لازم است. الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی نَجّانا
- بهترین صیغه ی شکر،کلمه مبارکه ی الْحَمْدُ لِلّهِ است.
- به خاطر نابودی و هلاکت دیگران خدا را شکر نکنید،بلکه برای نجات خود شکر کنید. نَجّانا نفرمود: اهلکهم
-کشتی،وسیله ی نجات است ولی نجات کار خداوند است. نَجّانا
وَ قُلْ رَبِّ أَنْزِلْنِی مُنْزَلاً مُبارَکاً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ وَ إِنْ کُنّا لَمُبْتَلِینَ
و بگو:پروردگارا! مرا با نزولی پر برکت فرودآور که تو بهترین فرود آورندگانی.
البتّه در این داستان نشانه هایی است،و همانا ما آزمایش کنندگانیم.(قوم نوح و دیگران را بارها آزمایش کردیم تا زمینه ی توبه ورشد خود را نشان دهند)
نکته ها:
* در حدیث می خوانیم:رسول خدا صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود:هرگاه وارد منزلی شدی آیه( ) را تلاوت کن تا خداوند از خیر آن جا کامیابت کند و شرّش را از تو دور سازد.
* حضرت نوح و یاد خدا در هر حال:
*در دعوت به توحید. اعْبُدُوا اللّهَ
*در ساختن کشتی با الهام خداوند. اصْنَعِ الْفُلْکَ بِأَعْیُنِنا وَ وَحْیِنا
*در سوار شدن،با حمد الهی. فَإِذَا اسْتَوَیْتَ ... فَقُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ
*در حرکت با نام خدا. بِسْمِ اللّهِ مَجْراها وَ مُرْساها
*در توقّف،با دعا به درگاه او. رَبِّ أَنْزِلْنِی
پیام ها:
- ابتدا خداوند را بر نعمت های گذشته شکر کنیم،سپس از او نعمت جدیدی بخواهیم. الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِی - رَبِّ أَنْزِلْنِی
- در دعا و مناجات،خداوند را با آن نامی بخوانیم که با نیازمان تناسب داشته باشد. أَنْزِلْنِی - خَیْرُ الْمُنْزِلِینَ
- مطالب تاریخی قرآن،آیه ی هدایت و مایه ی رشد است.(نه سرگرمی و خاطره) لَآیاتٍ
- سنّت خداوند،بر آزمایش مردم در هر حال است،و ماجرای نوح نیز یکی از نمونه های آزمایش الهی است. لَمُبْتَلِینَ
ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِینَ فَأَرْسَلْنا فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَ فَلا تَتَّقُونَ
سپس بعد از قوم نوح،نسل دیگری پدید آوردیم.و در میان آنان(نیز) پیامبری از خودشان فرستادیم که(به آنان گفت:)خدا را بپرستید.جز او معبودی برای شما نیست،پس آیا پروا نمی کنید؟
پیام ها:
- خداوند برای هر امّتی پیامبری فرستاده است. قَرْناً آخَرِینَ فَأَرْسَلْنا
- پیامبر باید از خود مردم باشد.(تا الگوئی عملی و درد آشنا داشته باشند و حجّت بر آنان تمام باشد) مِنْهُمْ
- عبادت خدا همراه با نفی شرک ارزش دارد. أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ
- گرایش به توحید،به تقوا نیاز دارد. أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ ... أَ فَلا تَتَّقُونَ
وَ قالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ الْآخِرَهِ وَ أَتْرَفْناهُمْ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا ما هذا إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یَأْکُلُ مِمّا تَأْکُلُونَ مِنْهُ وَ یَشْرَبُ مِمّا تَشْرَبُونَ
و اشرافی از قوم آن پیامبر که کفر ورزیدند و دیدار قیامت را تکذیب نمودند و آنان را در دنیا در ناز و نعمت قرار داده بودیم(در پاسخ رسولشان،به مردم)گفتند:این،جر انسانی مثل شما نیست،از هر چه می خورید می خورد،و از هر چه می نوشید می نوشد.
پیام ها:
- دعوت انبیا بر اساس آزاد سازی مردم از سلطه ی اشراف و ستمگران است و به همین دلیل،اشراف بیش از دیگران با انبیا مخالفت می کنند. قالَ الْمَلَأُ
- زندگی انبیا،یک زندگی عادّی است. یَأْکُلُ - یَشْرَبُ
- اشراف از مسائل معنوی وعلمی غافلند. یَأْکُلُ - یَشْرَبُ (امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید:حسادت آنان سبب گفتن این کلمات شد
وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ أَ یَعِدُکُمْ أَنَّکُمْ إِذا مِتُّمْ وَ کُنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً أَنَّکُمْ مُخْرَجُونَ
و اگر از بشری همانند خودتان اطاعت کنید،قطعاً زیانکارید.آیا(آن پیامبر)به شما وعده می دهد که وقتی مردید و خاک و استخوان هایی (پوسیده)شدید،شما(از قبر)بیرون آورده می شوید ؟!
هَیْهاتَ هَیْهاتَ لِما تُوعَدُونَ
دور است دور،آنچه به شما وعده داده شده است.
نکته ها:
* در قرآن،کلمه ی هَیْهاتَ دو بار،آن هم در همین آیه به کار رفته است،که سران کفر وقوع قیامت را بسیار دور می پندارند.
* شعارهای کفّار:
*پیامبر یک انسان معمولی است. بَشَراً
*بر دیگران امتیازی ندارد. مِثْلَکُمْ
*پیروی از پیامبران خسارت است. لَخاسِرُونَ
*قیامت و زندگی دوباره دور است. هَیْهاتَ هَیْهاتَ (چون انبیا مکرّر و همیشه وعده ی قیامت می دادند، تُوعَدُونَ مخالفان هم کلمه هَیْهاتَ را تکرار کردند)
آنچه ذکر شد،برخی از شعارهای لجوجانه یا فریبنده ی کافران و حقّ ستیزان است.آنان با تبلیغات گسترده،پیروی از پیامبران را خسارت می دانند ولی هدفشان این است که مردم را مطیع خود سازند و با شعار آزادی،ملّت ها را به بردگی کشانند.
إِنْ هِیَ إِلاّ حَیاتُنَا الدُّنْیا نَمُوتُ وَ نَحْیا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ
جز این زندگی دنیا چیز دیگری نیست،می میریم و زندگی می کنیم و ما (هرگز پس از مرگ)برانگیخته نخواهیم شد.
إِنْ هُوَ إِلاّ رَجُلٌ افْتَری عَلَی اللّهِ کَذِباً وَ ما نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِنِینَ
او جز مردی که بر خدا دروغ می بندد نیست،و ما هرگز به او ایمان نخواهیم آورد.
پیام ها:
- افراد مغرور جز راه خود،راه دیگری را تصور نمی کنند. إِنْ هِیَ
- آخوربین،آخربین نمی شود. إِلاّ حَیاتُنَا الدُّنْیا ... وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ (دنیاگرایان، کوته فکران جامعه هستند)
- کفّار،خدا را قبول داشتند ولی معاد و نبّوت را نمی پذیرفتند. افْتَری عَلَی اللّهِ
- اهل کفر،با شعار حفظ حریم و قداست الهی اولیا و وعده های الهی را رد می کنند. افْتَری عَلَی اللّهِ
-گاهی جامعه به قدری سقوط می کند که حامیان واقعی دین به عنوان دروغگو و کافران مغرور به عنوان حامی حریم خدا معرفی می شوند. افْتَری عَلَی اللّهِ
قالَ رَبِّ انْصُرْنِی بِما کَذَّبُونِ
(پیامبرشان)گفت:پروردگارا! مرا در برابر تکذیب های آنان یاری فرما.
قالَ عَمّا قَلِیلٍ لَیُصْبِحُنَّ نادِمِینَ فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَهُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْناهُمْ غُثاءً فَبُعْداً لِلْقَوْمِ الظّالِمِینَ
(خداوند)فرمود:قطعاً به زودی پشیمان خواهند شد.پس(قهر خدا آمد و)بانگ مرگبار که سزاوارش بودند آنان را فراگرفت،و آنان را همچون خاشاکی که بر آب افتد قرار دادیم،پس دور باد گروه ستمگر(از رحمت خدا).
ثُمَّ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قُرُوناً آخَرِینَ
آن گاه بعد از(هلاکت)این گروه،نسل های دیگری پدید آوردیم.
پیام ها:
- تکیه گاه انبیا خداست. رَبِّ
- کلمه ی ربّ بهترین کلمه برای دعاست.بعد از کلمه ی اللّهِ بیشترین کلمه در قرآن کلمه ی رَبِّ است و معمولاً در همه ی دعاها به کار رفته است.
- کفّار ومجرمان به زودی پشیمان خواهند شد.(وجدان ها،روزی بیدار خواهد شد.) نادِمِینَ
- بیان تاریخ و هلاکت اقوام پیشین،برای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مایه ی آرامش و برای کفّار مکّه وسیله ی تهدید است. فَأَخَذَتْهُمُ الصَّیْحَهُ ...
-دعای انبیا مستجاب است. رَبِّ - فَأَخَذَتْهُمُ
- قهر خدا بر اساس عدل است. الصَّیْحَهُ بِالْحَقِّ
- مخالفان انبیا،هم شکنجه ی روحی دارند، نادِمِینَ هم شکنجه ی جسمی، غُثاءً و هم در قیامت گرفتارند.
-قهر خدا شکننده است. غُثاءً
- نفرین بر ستمگران جایز است. فَبُعْداً
- سنّت خداوند،پس از انقراض یک امّت،ایجاد امّتی دیگر است. ثُمَّ أَنْشَأْنا
(تحوّلات تاریخی،تحت حاکمیّت خداوند است)
ما تَسْبِقُ مِنْ أُمَّهٍ أَجَلَها وَ ما یَسْتَأْخِرُونَ
هیچ امّتی از اجل(وقت انقراض)خود،نه پیش می افتد و نه پس می ماند.
پیام ها:
- هر جامعه و امّتی،مهلتی خاص و زمان بندی حکیمانه ای دارد. ما تَسْبِقُ ...
- از تأخیر عذاب الهی مغرور نشوید. ما تَسْبِقُ ...
- برنامه های الهی با هیاهوی افراد لغو نمی شود و نظم الهی بر تحولات تاریخی حاکم است. ما تَسْبِقُ ...
- تاریخ،سنّت های ثابتی دارد. ما تَسْبِقُ ...
ثُمَّ أَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا کُلَّ ما جاءَ أُمَّهً رَسُولُها کَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضاً وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ فَبُعْداً لِقَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ
سپس پیامبرانمان را پی در پی(برای هدایت آن امّت ها)فرستادیم،هر بار که پیامبر هر امّتی به سراغ قومش آمد،مردم او را تکذیب کردند،پس ما نیز آن گروه را هلاک کردیم وگروه دیگری را دنبال آنان آوردیم،وما آنان را زبانزد مردم قرار دادیم(تا عبرت گیرند)پس قومی که ایمان نمی آورند دور(از رحمت خدا)باد.
نکته ها:
* کلمه ی أَحادِیثَ جمع احدوثه به داستان های شگفتی گفته می شود که با آب و تاب نقل و با علاقه شنیده می شود.
پیام ها:
- سنّت خداوند بر فرستادن انبیا برای امّت هاست. رُسُلَنا تَتْرا (هر اجتماعی رهبر می خواهد.فکر و علم به تنهایی برای بشر کافی نیست،بلکه باید اموری را از طریق وحی بدست آورد)
- تمام انبیا مورد تکذیب قرار می گرفتند. کُلَّ ما
- هر امّتی برای خود رسولی داشتند. کُلَّ ما جاءَ أُمَّهً رَسُولُها
- نتیجه ی تکذیب حقّ،هلاکت است. وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ (از گردنکشان و طاغوتیان،تاریخی بیش نمی ماند)
-نفرین کفّار جایز است. فَبُعْداً (کلمه بعدا مصدری است که همیشه به جای فعل بکار می رود.بنابراین بُعداً ،یعنی بعدوا بُعداً )
- تحوّلات تاریخی با اراده اوست.و هلاک امّت های سرکش،نمودی از لعن و نفرین اوست. وَ جَعَلْناهُمْ أَحادِیثَ فَبُعْداً
ثُمَّ أَرْسَلْنا مُوسی وَ أَخاهُ هارُونَ بِآیاتِنا وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ فَاسْتَکْبَرُوا وَ کانُوا قَوْماً عالِینَ
سپس موسی و برادرش هارون را با معجزات و دلیلی روشن فرستادیم.
به سوی فرعون و اشراف قوم او،ولی تکبّر ورزیدند و آنان مردمی برتری جوی و گردنکش بودند.
نکته ها:
* کلمه ی سُلْطانٍ مرادف حجّت است،زیرا انسان با داشتن منطق،استدلال و حجّت علمی و عقلی،بر قلوب مردم مسلّط و پیروز می شود.
پیام ها:
- تبلیغ،گاهی باید به صورت چند نفره و اعزام هیأت باشد. مُوسی وَ أَخاهُ
- مبلغ دین باید از پشتیبانی علمی برخوردار باشد. سُلْطانٍ مُبِینٍ
- برای اصلاح مردم و نظام اجتماعی،اوّل باید به سراغ افراد مطرح و شاخص جامعه رفت. إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ
- اطرافیان طاغوت ها،در قدرت آنان نقش مهمّی دارند. مَلاَئِهِ
فَقالُوا أَ نُؤْمِنُ لِبَشَرَیْنِ مِثْلِنا وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ
پس(در پاسخ موسی و هارون)گفتند:آیا ما به دو انسان مانند خودمان ایمان آوریم در حالی که قوم موسی و هارون برده ی ما بودند؟
فَکَذَّبُوهُما فَکانُوا مِنَ الْمُهْلَکِینَ وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْکِتابَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ
پس آن دو پیامبر را تکذیب کردند،و از هلاک شدگان گشتند.و همانا ما به موسی کتاب(تورات)دادیم،شاید(مردم به واسطه آن)هدایت شوند.
پیام ها:
- موسی و هارون،از نژاد بنی اسرائیل بودند. وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ (با توجّه به اینکه بنی اسرائیل برده ی فرعونیان قرار گرفته بودند)
- متکبّران به جای مراعات منطق و معجزه،به جایگاه اجتماعی افراد نظر دارند.
سُلْطانٍ مُبِینٍ ... قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ
- نژادپرستی عامل استکبار است. وَ قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ (فرعونیان نژاد خود را برتر از بنی اسرائیل می پنداشتند)
- منطق انبیا،معجزه و استدلال و منطق طاغوت،استضعاف و دربند کشیدن ملّت است. قَوْمُهُما لَنا عابِدُونَ
-نتیجه ی تکذیب حقّ،هلاکت است. فَکَذَّبُوهُما فَکانُوا مِنَ الْمُهْلَکِینَ
وَ جَعَلْنَا ابْنَ مَرْیَمَ وَ أُمَّهُ آیَهً وَ آوَیْناهُما إِلی رَبْوَهٍ ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ
و ما(عیسی)فرزند مریم و مادرش را معجزه قرار دادیم و آن دو را در سرزمینی مرتفع که دارای آرامش و امنیّت و آب گوارا بود جای دادیم.
نکته ها:
* کلمه ی مَعِینٍ به آبی گفته می شود که روی زمین جاری باشد.
* خداوند در این سوره از عیسی ومریم به عنوان یک آیه یاد کرده است،ولی درباره ی شب و روز می فرماید: جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ شب و روز دو آیه هستند و این به خاطر آن است که تولّد عیسی بدون پدر،همان زایمان مریم بدون شوهر است.
* در اینکه منطقه بلندی که آب جاری داشته و خداوند عیسی و مادرش را در آنجا جای داده، کجاست؟! دو مورد بیان شده است:
الف:مراد از رَبْوَهٍ کوفه و مراد از ذاتِ قَرارٍ مسجد کوفه و مراد از مَعِینٍ آب فرات است که در کوفه دائماً جاری می باشد.
ب:مراد دمشق است که از بهترین مناطق شام است.
پیام ها:
- پدیده های مهم و حوادث عجیب را وسیله ی شناخت خدا و نشانه ی قدرت غیبی او بدانید. آیَهً
- آب و امنیّت،از مزایای ضروری مسکن و زندگی است. ذاتِ قَرارٍ وَ مَعِینٍ
یا أَیُّهَا الرُّسُلُ کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً إِنِّی بِما تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ
ای پیامبران! از غذاهای پاکیزه(و پسندیده)بخورید و کار نیکو انجام دهید،همانا من به آنچه انجام می دهید آگاهم.
نکته ها:
* در قرآن کریم،در کنار کُلُوا دستورات دیگری نیز ذکر شده است مانند:
الف: کُلُوا ... وَ اشْکُرُوا بخورید و خدا را شکر کنید.
ب: فَکُلُوا ... وَ أَطْعِمُوا بخورید و اطعام کنید.
ج: کُلُوا ... وَ لا تُسْرِفُوا بخورید و اسراف نکنید.
* امام صادق علیه السلام ذیل این آیه می فرماید:مراد از طیّب،حلال بودن است
* در حدیث آمده میخوانیم: ان الله لا یقبل عباده من فی جوفه لقمه من حرام کسی که یک لقمه مال حرام خورده باشد،خداوند عبادت او را نمی پذیرد.
*در حدیث آمده است: (العبادة مع اکل الحرام کالبناء علی الرمل و قیل علی الماء) عبادت با لقمه حرام مثل ساختمان سازی روی شن یا آب است.
پیام ها:
- انبیا نیز از موادّ غذایی و مواهب طبیعی بهره مند می شوند.(توقّع نابجا از انبیا ممنوع) کُلُوا
- برای دعوت مردم به حقّ،اوّل به فکر زندگی مادّی آنان باشیم. کُلُوا ... وَ اعْمَلُوا
- تمام ادیان الهی با رهبانیّت،انزوا وریاضت مخالفند. کُلُوا (شاید فرمان بخورید بعد از نام عیسی برای جلوگیری از رهبانیّتی باشد که در مسیحیّت مطرح است)
- در آنچه می خورید،دو اصل مهم را فراموش نکنید:الف:حلال بودن.
ب:طیّب و پاکیزه بودن. کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ
-غذا خوردن نیز باید هدفدار باشد،نه بر اساس هوس. کُلُوا - وَ اعْمَلُوا
- عفّت در شکم و تقوا در عمل،مقارن هستند. کُلُوا مِنَ الطَّیِّباتِ وَ اعْمَلُوا صالِحاً
- توفیق عمل صالح،در سایه ی تغذیه حلال و طیب است. الطَّیِّباتِ - صالِحاً
-تغذیه ی طیّب و سالم و عمل صالح،مورد توجّه تمام ادیان الهی است. یا أَیُّهَا الرُّسُلُ - اَلطَّیِّباتِ - صالِحاً
وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّهً واحِدَهً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ
و البتّه این امت شما امت واحدی است،و من پروردگار شما هستم؛پس،از من پروا کنید.
فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَیْنَهُمْ زُبُراً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ
امّا مردم کارشان را در میان خود به پراکندگی کشاندند،هر گروهی به راهی رفتند؛و هر حزب و دسته ای به آنچه نزدشان بود دل خوش کردند.
نکته ها:
* کلمه ی زبر جمع زبره (بر وزن لقمه)به معنای قسمتی از موی پشت سر حیوان است که آن را جمع و از بقیه جدا می کنند؛سپس این واژه به هر چیزی که مجزّای از دیگری است گفته شده است.
پیام ها:
- در جهان بینی دینی و از دیدگاه الهی تمام امّت ها در حقیقت یک امّت هستند، أُمَّهً واحِدَهً زیرا:
*اصول دعوت همه ی پیامبران الهی یکی است.
*نیازهای فطری و روحی و جسمی مردم یکی است.
*خالق و پروردگار همه یکی است.
- تقوا و حفظ حریم،شایسته ی مقام ربوبی است. وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ
- ایجاد تفرقه،بلای بزرگی است که سابقه ای طولانی دارد. فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ
- تفرقه اندازی بی تقوایی است. فَاتَّقُونِ فَتَقَطَّعُوا ...
-اساس تفرقه،خودخواهی انسان هاست. کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ
فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتّی حِینٍ أَ یَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ
پس آنان را تا مدّتی(که مرگشان فرا رسد یا به عذاب خدا مبتلا شوند)در ورطه ی جهل و غفلت رها کن.آیا گمان می کنند که آنچه از مال وفرزند به آنان مدد می کنیم(برای این است که)شتاب می کنیم که خیرهایی به آنان برسانیم؟(هرگز چنین نیست)بلکه آنان نمی فهمند(که مال و فرزند وسیله ی امتحان آنهاست).
نکته ها:
* کلمه ی غمره به معنای غرقاب و مراد در اینجا غرق شدن اهل مکّه در جمود و تعصّب بت پرستی است.
پیام ها:
- بدترین نوع گمراهی آن است که خدا انسان را به حال خود واگذارد. فَذَرْهُمْ
- اختلاف و تفرقه،ورطه ی هلاکت و مایه ی قهر و غضب خدا و رسول است.
فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ ... فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ
- گودال بدبختی انسان را خود او حفر می کند. غَمْرَتِهِمْ
- منحرفان تفرقه جو،مهلت زیادی ندارند وقهر الهی در انتظارشان است. حَتّی حِینٍ
-مرفّهین ثروتمند،تحلیل ناروا دارند.رفاه،امکانات وفرزند پسر،سبب فریفته شدن آنان به خود واحساس محبوبیّت نزد خدا شده است. یَحْسَبُونَ ...
- ارزیابی تنها بر مبنای مال وفرزند،نشانه ی بی شعوری است. بَلْ لا یَشْعُرُونَ
إِنَّ الَّذِینَ هُمْ مِنْ خَشْیَهِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِآیاتِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ وَ الَّذِینَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لا یُشْرِکُونَ
همانا کسانی که از خوف پروردگارشان بیمناکند،آنان که به آیات پروردگارشان ایمان دارند.و به پروردگارشان شرک نمی ورزند،
نکته ها:
* خَشِیتُ ترسی است که برخاسته از علم وشناخت باشد و اشفاق ترسی است که با محبّت و احترام آمیخته باشد.خشیت،بیشتر جنبه ی قلبی دارد و اشفاق جنبه ی عملی.آیه می فرماید:مؤمنان و سبقت گیرندگان در خیرات،کسانی هستند که در دل آنان ترس آمیخته با عظمت خدا جای کرده است و در عمل،حریم خدا را حفظ می کنند و حیا دارند.
پیام ها:
- ترس از روی آگاهی و توجّه به عظمت خداوند،مایه ی رشد است. مِنْ خَشْیَهِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ
- ایمان آوردن به هر قانونی که خداوند می فرستد و دور شدن از انواع شرک ها، وظیفه ی دائمی ماست.(کلمه ی یُؤْمِنُونَ و لا یُشْرِکُونَ فعل مضارع و نشانه ی دوام و استمرار است)
وَ الَّذِینَ یُؤْتُونَ ما آتَوْا وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَهٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ
و کسانی که(اموال خود را در راه خدا)می دهند آنچه را دادند،در حالی که دل هایشان ترسان است از این که سرانجام به سوی پروردگارشان باز می گردند.
نکته ها:
* وجل به معنای اضطراب و نگرانی است.
* تکامل معنوی انسان در چند مرحله صورت می پذیرد که در این آیات مطرح شده است:
مرحله ی اوّل؛علم و شناختی که مایه ی خشیت شود. مِنْ خَشْیَهِ رَبِّهِمْ
مرحله ی دوم؛ایمان عمیق و دائمی به آنچه درک کرده است. یُؤْمِنُونَ
مرحله ی سوم؛دوری از انواع شرک ها،مخفی و آشکار. لا یُشْرِکُونَ
مرحله ی چهارم؛انفاق از آنچه خدا عطا نموده است. یُؤْتُونَ ...
مرحله ی پنجم؛مغرور نشدن و دغدغه داشتن که مبادا کارم ناقص یا عملم مردود یا وظیفه ام چیزی دیگری باشد و در قیامت پاسخ گو نباشم. قُلُوبُهُمْ وَجِلَهٌ
پیام ها:
- به انفاق خود مغرور نشویم. یُؤْتُونَ ... وَ قُلُوبُهُمْ وَجِلَهٌ
- ترس مؤمن از خداوند به خاطر حضور او در محضر پروردگار در روز قیامت است. وَجِلَهٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُونَ
أُولئِکَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ
چنین کسانی،در خیرات شتاب می ورزند و همانان هستند که در(رسیدن به)خیرات از یکدیگر پیشی می گیرند.
نکته ها:
* در آیه بیان شد که برخی از مردم تنها داشتن مال و فرزند را مایه ی سعادت و نشانه ی سرعت در خیر می دانند،امّا این آیه می فرماید:سرعت در خیر،علم و ایمان و اخلاص و انفاق همراه با خوف و خشیت است،نه آنچه آنان می پندارند.
پیام ها:
- ترس از خداوند و قیامت،سبب شتاب در کارهای خیر است. مِنْ خَشْیَهِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ ... أُولئِکَ ...
- نشانه ی ایمان واقعی،سرعت دائمی در کارهای خیر است.( یُسارِعُونَ فعل مضارع،رمز استمرار است)
- سرعت و سبقت در کار خیر،یک ارزش است. یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ
وَ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها وَ لَدَیْنا کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ
و ما هیچ کس را جز به مقدار توانش تکلیف نمی کنیم،و نزد ما کتابی است که به حقّ سخن می گوید(و بر کار مردم گواه است)و به آنان هیچ ستمی نمی شود.
نکته ها:
* در فقه قاعده ای به نام قاعده ی نفی عُسر و حَرَج وجود دارد،که مبنای آن همین آیه است.یعنی هرگاه تکلیفی موجب سختیِ غیر قابل تحمّل گردید،آن تکلیف ساقط می شود.
پیام ها:
- گرچه سبقت و سرعت در کارهای خیر ارزش دارد،ولی افراط ممنوع است.
إِلاّ وُسْعَها
- تکلیف همه ی انسان ها یکسان نیست.هر کس به مقدار توانِ جسمی،فکری و مالیش مکلّف است و خداوند تکلیف غنی را از فقیر نمی خواهد. لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاّ وُسْعَها
- در جهان بینی الهی،هیچ کس گرفتار عقده و احساس حقارت نمی شود،چون بیش از توانش تکلیفی ندارد. إِلاّ وُسْعَها (آری هر کس توانی دارد و وظیفه ای،پس باید آرامش داشته باشیم)
- نظام آفرینش،حساب و کتاب دارد. وَ لَدَیْنا کِتابٌ
-برخی از شرایط مدیریّت در این آیه ذکر شده است،از جمله:
الف:آشنایی به توانایی افراد و واگذاری کار به مقدار توان آنان. وُسْعَها
ب:نظارت دقیق بر کار و وظایف آنان. کِتابٌ یَنْطِقُ بِالْحَقِّ
ج:عدالت در تنبیه یا تشویق آنان. وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ
بَلْ قُلُوبُهُمْ فِی غَمْرَهٍ مِنْ هذا وَ لَهُمْ أَعْمالٌ مِنْ دُونِ ذلِکَ هُمْ لَها عامِلُونَ
بلکه دل های آنان از این(کتاب)در غفلت و بی خبری است و علاوه بر این کارهایی(ناروا)دارند که انجام می دهند.
نکته ها:
* کلمه ی بَلْ در آغاز کلام،برای انتقال مطلب است.در آیات قبل سخن از نیکان بود،در این آیه سخن از کفّار است که عملشان غیر از عمل آنان است.
* کلمه ی غَمْرَهٍ به معنای غرقاب و آبی است که تمام انسان را فراگیرد.گویا غفلت همه ی وجود آنان را فراگرفته است.
پیام ها:
- ابتدا روح منحرف می شود،سپس رفتار تغییر می کند. قُلُوبُهُمْ - لَهُمْ أَعْمالٌ
- بدتر از رفتار زشت،اصرار و تکرار آن است. لَهُمْ أَعْمالٌ - هُمْ لَها عامِلُونَ
- انسان،ابتدا دست به کار خلاف می زند،سپس کار خلاف برای او عادت می شود و او را به خود جذب می کند،یعنی در مسیر عمل و ارتکاب آن قرار می گیرد و پس از ارتکاب گناه،اسیر آن می شود. لَهُمْ أَعْمالٌ - هُمْ لَها عامِلُونَ
حَتّی إِذا أَخَذْنا مُتْرَفِیهِمْ بِالْعَذابِ إِذا هُمْ یَجْأَرُونَ
(جهل و انحراف و کارهای ناپسند آنان همچنان ادامه دارد)تا زمانی که مرفّهان(و خوشگذرانان مغرور)را به قهر خود گرفتار سازیم،در این هنگام است که ناله سر می دهند.
لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ إِنَّکُمْ مِنّا لا تُنْصَرُونَ
(امّا به آنان خطاب می شود:)امروز ناله نکنید،قطعاً شما از جانب ما یاری نخواهید شد.
نکته ها:
* کلمه ی یَجْأَرُونَ از جوار به معنای زوزه ی سگ وشغال و گرگ هنگام صدمه دیدن است و تشبیه ناله ی مرفّهان غافل،به زوزه ی سگ،نشانه ی تحقیر و ذلّتی است که در برابر بدمستی های دنیوی داشته اند.
پیام ها:
- برای گروه مرفّه و مغرور،جز عذاب الهی،وسیله ی دیگری برای هشیاری نیست. حَتّی إِذا ...
- پایان ناز و نعمت های غافلانه،ناله های عاجزانه خواهد بود. یَجْأَرُونَ در پس هر خنده آخر گریه ای است مرد آخربین،مبارک بنده ای است
- روز قیامت،روز کیفر است نه التماس. لا تَجْأَرُوا الْیَوْمَ
- کسانی که با مال و امکانات خود،مردم را یاری نکردند،در قیامت یاری نمی شوند. لا تُنْصَرُونَ
قَدْ کانَتْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ تَنْکِصُونَ مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ سامِراً تَهْجُرُونَ
همانا آیات من به طور مداوم بر شما تلاوت می شد ولی شما اعراض کرده، به عقب باز می گشتید.در حالی که نسبت به آن(پیامبر و قرآن)تکبّر می ورزیدید و شب ها تا دیروقت بدگویی می کردید.
نکته ها:
* نکوص به معنای بازگشت به عقب است و عَلی أَعْقابِکُمْ تأکید آن است.
* سامر از سمر به معنای گفت وگوی شبانه است.
* هجر به معنای جدایی و هجر ناسزا و فحش را گویند که سبب جدایی است.
پیام ها:
- ارتجاع واعراض از حقّ،از اوصاف مرفّهان ومستکبران است. فَکُنْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ تَنْکِصُونَ
- بی اعتنایی به انبیا،نشانه ی رشد و ترقّی نیست،بلکه عامل سقوط و عقب گرد است.دستورات و قوانین الهی،عامل رسیدن به تکامل و اعراض از آنها مایه ی سقوط است. أَعْقابِکُمْ تَنْکِصُونَ
- بدتر از عقب گرد واعراض از حقّ،آن است که هدف از این عمل،استکبار باشد. مُسْتَکْبِرِینَ بِهِ
-کسی که روز منطق ندارد،شب یاوه سرایی می کند. سامِراً تَهْجُرُونَ
-کسی که حرف حساب ندارد،فحش می دهد. تَهْجُرُونَ
أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِینَ
آیا آنها در این گفتار(قرآن)نیندیشیدند،یا مطالبی برای آنان آمده که برای نیاکانشان نیامده است؟(لذا قبول حرف تازه برای آنان سخت است).
أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ فَهُمْ لَهُ مُنْکِرُونَ أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّهٌ بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ
یا این که پیامبرشان را نشناختند(و از سوابق او آگاه نیستند)پس برای همین او را انکار می کنند؟ یا می گویند:او جنون دارد؟(چنین نیست)بلکه او حقّ را برای آنان آورده امّا بیشترشان از پذیرش حقّ کراهت دارند.
پیام ها:
- نخستین عامل بدبختی مردم،تعطیل کردن اندیشه و تفکّر است. أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا
- قرآن،کتاب تدبّر و اندیشه است.(نه فقط تلاوت وتجوید و...،و هرکس در آن تدبّر کند،حقّانیّت آن را می فهمد) أَ فَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ
- خداوند در تمام دوران ها ندای خود را به مردم رسانده و اساس ادیان آسمانی یکی است. أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ
- در تبلیغ و دعوت،تمام راه های بهانه جویی را برای مخالفان حقّ مسدود کنید. أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ ، أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا
-پیامبر باید در میان مردم(به خوبی)شناخته شده باشد تا بهانه ای برای انکار نباشد. أَمْ لَمْ یَعْرِفُوا رَسُولَهُمْ
- گرچه انسان در برابر سخن تازه عکس العمل نشان می دهد،ولی نزول وحی تازگی ندارد. أَمْ جاءَهُمْ ما لَمْ یَأْتِ آباءَهُمُ الْأَوَّلِینَ
- دشمنان دین،برای حفظ مرام خود،شخصیّت مردان خدا را خدشه دار می کنند. أَمْ یَقُولُونَ بِهِ جِنَّهٌ
-حقّ باید مطرح شود،اگر چه اکثریّت ناراحت شوند. بَلْ جاءَهُمْ بِالْحَقِّ وَ أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ
- بعضی کفّار،فطرت سالم دارند و حقّ را می پذیرند. أَکْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ کارِهُونَ
وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْواءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ بَلْ أَتَیْناهُمْ بِذِکْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ
و اگر حقّ،از هوس های آنان پیروی می کرد،قطعاً آسمان ها و زمین و کسانی که در آنها هستند تباه می شدند،ولی ما قرآنی به آنها دادیم که مایه ی یاد(وشرف وحیثیّت)آنهاست،امّا آنان از این یاد رویگردانند.
نکته ها:
اگر حقّ،تابع هوس های مردم باشد،نظام هستی فاسد وتباه می شود،زیرا:
.هوس های مردم-حتّی هوس های یک نفر-در زمان های مختلف،متضاد است.
.هوس های مردم،مفسده دارد.
.خواسته های مردم،یک بُعدی است و به ابعاد دیگر و آثار دور و نزدیک توجّه ندارد.
پیام ها:
- حقّ،هرگز نباید تابع تمایلات و خواسته های مردم باشد. وَ لَوِ اتَّبَعَ
- اشراف کافر،دوست دارند که دین طبق میل آنان باشد. وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ
- حقّ پرستی با هوا پرستی تضاد دارد. لَفَسَدَتِ
- تمایلات و هوس های بشر،جهان را فاسد می کند. لَفَسَدَتِ
-نظم موجود در جهان،نشانه ی حقّانیّت و حکمت خداوند یکتاست. وَ لَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ ... لَفَسَدَتِ
- در آسمان ها،موجودات زنده و با شعور وجود دارد. مَنْ فِیهِنَّ
- قرآن وسیله ی تذکّر است. بِذِکْرِهِمْ
-دین،وسیله بیداری وشرف ملّت ها ونجات آنان از نابودی است. بِذِکْرِهِمْ
- گاهی انسان از توجّه به آنچه سبب عزّت و نام نیک اوست اعراض می کند.
فَهُمْ عَنْ ذِکْرِهِمْ مُعْرِضُونَ
أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً فَخَراجُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ هُوَ خَیْرُ الرّازِقِینَ
آیا تو از آنها(در برابر دعوتت)مزدی خواسته ای؟ با این که پاداش دائمی پروردگارت بهتر،و او بهترین روزی دهندگان است.
وَ إِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ إِنَّ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ عَنِ الصِّراطِ لَناکِبُونَ
و قطعاً تو مردم را به راه راست دعوت می کنی.و همانا کسانی که به آخرت ایمان نمی آورند،از راه راست منحرفند.
نکته ها:
خرج چیزی که مصرف می شود،ولی خراج بودجه مستمری است که تعیین می شود.
نکب به معنای انحراف و نکبت ،یعنی دنیا به او پشت کرده و بدبخت شده است
روزی الهی چون خیر است، فَخَراجُ رَبِّکَ خَیْرٌ چند مزیّت دارد:بی منّت،دائمی،زیاد و
مبارک است.
در حدیث می خوانیم:کسانی که به جای اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله سراغ دیگران بروند و رهبری آنان را بپذیرند،از راه راست منحرفند.
پیام ها:
- در تبلیغ دین،نباید از مردم پولی طلب کرد؛اگر خود آنها دادند حساب جدایی دارد. أَمْ تَسْأَلُهُمْ
- مردم در برابر پول خواستن مبلّغ حسّاسیّت دارند. أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً
- مردم یک بار خرجی می دهند،ولی خداوند همیشه روزی می دهد. خرج- خراج (با توجّه به تفاوتی که میان خرج و خراج بیان شد)
- روزی دادن به صورت مستمر،از شئون پروردگار است. فَخَراجُ رَبِّکَ
-خداوند ضامن روزی مبلّغان دین است. فَخَراجُ رَبِّکَ
- واسطه های رزق،شما را نفریبند. وَ هُوَ خَیْرُ الرّازِقِینَ
- پیامبر،منادی راه درست است. إِنَّکَ لَتَدْعُوهُمْ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ
-ایمان به معاد،عامل پایداری در راه راست و عدم ایمان،عامل انحراف است.
لا یُؤْمِنُونَ - لَناکِبُونَ
وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ
و(بر فرض)اگر به آنها رحم کنیم و(رنج و عذاب و)بدبختی های آنان را برطرف سازیم(به جای هوشیاری و شکر)در طغیانشان کوردلانه اصرار می ورزند.
نکته ها:
در تفسیر کنزالدّقائق و روح البیان می خوانیم:زمانی در مکّه قحطی شد،ابوسفیان از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله درخواست دعا کرد،حضرت دست به دعا برداشت و قحطی برطرف گردید، سپس آیه ی فوق نازل شد.
طغیان در افراد مختلف،تفاوت دارد:
*طغیان عالمان،در علم است که به وسیله ی تفاخر و مباهات جلوه می کند.
*طغیان ثروتمندان در مال است که به وسیله ی بخل خود را نشان می دهد.
*طغیان صالحان در عمل نیک است که به وسیله ی ریا وسُمعه(خودنمایی وشهرت طلبی) نمایان می شود.
*طغیان هواپرستان در پیروی از شهوت ها جلوه می کند.
پیام ها:
- رفاه و آسایش،جلوه ی رحمت الهی است. رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا
- خدمت و محبّت به افراد بی شخصیّت،بی ثمر است. رَحِمْناهُمْ - لَلَجُّوا
- انسان های بی ایمان،از فرصت ها و مهلت ها سوء استفاده می کنند. لا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَهِ ... لَلَجُّوا فِی طُغْیانِهِمْ
- طغیانگری،انسان را سرگردان می کند. فِی طُغْیانِهِمْ یَعْمَهُونَ
وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ وَ ما یَتَضَرَّعُونَ
و همانا آنان را به عذاب گرفتار کردیم ولی آنان در برابر پروردگارشان نه تواضع کردند و نه تضرّع.
نکته ها:
در حدیث می خوانیم: استکانت خضوع است و تضرع دست ها را به دعا بلند کردن.
در آیه ی قبل،درباره ی کافران لجوج فرمود:اگر به آنان رحم کنیم،لجاجت می کنند و به راه نمی آیند؛در این آیه می فرماید:اگر آنان را با قهر خود بگیریم وعذابشان کنیم،باز هم به راه نمی آیند.شاعر می گوید:
بر سیه دل چه سود خواندن وعظ
نرود میخ آهنین بر سنگ
پیام ها:
- هدف از قهر الهی در دنیا،بیداری غافلان است. أَخَذْناهُمْ ... فَمَا اسْتَکانُوا
- گاهی کافران وگمراهان،در دنیا نیز به کیفرهای الهی مبتلا می شوند. أَخَذْناهُمْ
- کافران لجوج،نه با رحمت خداوند هدایت می شوند و نه با قهر و عذاب الهی.
فَمَا اسْتَکانُوا
- بدترین نوع تکبر،استکبار در برابر ربّ است. فَمَا اسْتَکانُوا لِرَبِّهِمْ
(انسان سنگدل به جایی می رسد که در برابر خدای بزرگ،هرگز خضوع و تضرّع و ناله نمی کند)
حَتّی إِذا فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً ذا عَذابٍ شَدِیدٍ إِذا هُمْ فِیهِ مُبْلِسُونَ
(نه رحمت در آنان اثر کرد و نه مؤاخذه،ما هم این سنگدلان را رها می کنیم)تا زمانی که دری از عذاب شدید به روی آنان بگشاییم(و چنان گرفتار شوند که)ناگهان در آن(عذاب)مأیوس شوند.
نکته ها:
مبلس از مادّه ی ابلاس به معنای اندوهی است که پس از وقوع حادثه ی تلخ و شدید به انسان دست می دهد و غالباً او را به سکوت و حیرت و یأس می کشاند.
پیام ها:
- درهای عذاب،ابتدا به روی ما بسته است امّا سرسختی و لجاجت ما در برابر حقّ،سبب می شود که خداوند آن درها را باز کند. فَتَحْنا
- خداوند در مراحل تربیت،اصولی را اجرا می کند:
اوّل:با رحمت ومهربانی رفتار می کند. وَ لَوْ رَحِمْناهُمْ وَ کَشَفْنا ما بِهِمْ مِنْ ضُرٍّ لَلَجُّوا
دوّم:با عذاب تنبیهی: وَ لَقَدْ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ فَمَا اسْتَکانُوا
سوّم:با عذاب نهایی که مایه ی بیچارگی و درماندگی است. عَذابٍ شَدِیدٍ
- کسی که بخواهد با لجاجت،انبیا را به یأس کشاند،گرفتار قهری می شود که خود به یأس کشیده شود. مُبْلِسُونَ
- در عذاب نهایی،جایی برای توبه و نجات نیست و عذاب شدگان مأیوس می شوند. مُبْلِسُونَ
وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَهَ قَلِیلاً ما تَشْکُرُونَ وَ هُوَ الَّذِی ذَرَأَکُمْ فِی الْأَرْضِ وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ
و اوست که برای شما گوش و چشم ها و دل ها آفرید،چه اندک سپاسگزارید.و اوست که شما را در زمین آفرید و به سوی او محشور می شوید.
وَ هُوَ الَّذِی یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ
و اوست که زنده می کند و می میراند؛و رفت و آمد شب و روز برای اوست، پس آیا نمی اندیشید؟
پیام ها:
- راه های شناخت،از بزرگ ترین نعمت های الهی اند. أَنْشَأَ لَکُمُ السَّمْعَ ...
- راه شناخت،در محسوسات منحصر نیست،بلکه دل نیز ابزار شناخت است.
السَّمْعَ و اَلْأَفْئِدَهَ
- شکر مُنعم واجب است و کسی که از نعمت ها درست استفاده نکند،ناسپاس و مورد توبیخ است. قَلِیلاً ما تَشْکُرُونَ
- یاد نعمت های الهی،زمینه ی شناخت و شکر است. تَشْکُرُونَ
-آفرینش انسان،هدفدار است. ذَرَأَکُمْ - وَ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ
- اندیشه و تعقّل،انسان را به توحید می رساند. وَ هُوَ الَّذِی ... أَ فَلا تَعْقِلُونَ
بَلْ قالُوا مِثْلَ ما قالَ الْأَوَّلُونَ قالُوا أَ إِذا مِتْنا وَ کُنّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنّا لَمَبْعُوثُونَ لَقَدْ وُعِدْنا نَحْنُ وَ آباؤُنا هذا مِنْ قَبْلُ إِنْ هذا إِلاّ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ
(کافران هدایت نشدند)بلکه سخنی همانند گفته ی پیشینیان گفتند.گفتند:
آیا اگر مردیم و خاک و استخوان هایی(پوسیده)شدیم،آیا ما بار دیگر برانگیخته خواهیم شد؟ البتّه این حرف از قبل،به ما و پدران ما وعده داده شده،این(حرف ها و وعده ها)جز افسانه های پیشینیان(چیزی)نیست.
نکته ها:
أَساطِیرُ جمع اسطوره و به معنای افسانه های دروغین است.این کلمه نُه بار در قرآن، از زبان کفّار در برابر انبیا به کار رفته است.
پیام ها:
- کفّار در انکار معاد حرف تازه ای ندارند. مِثْلَ ما قالَ الْأَوَّلُونَ
- کفّار،منطق و استدلال ندارند و تنها حربه ی آنان در برابر حقّ،تعجب همراه با انکار است. أَ إِذا
- عدم تعقّل،ریشه ی انکار حقّ است.(توجّه به مرگ و حیات و گردش شب و روز،زمینه ساز ایمان به معاد می شود) یُحْیِی وَ یُمِیتُ ... أَ فَلا تَعْقِلُونَ ... قالُوا أَ إِذا مِتْنا
قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیها إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ سَیَقُولُونَ لِلّهِ قُلْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ
(به این کفّار)بگو:اگر شما علم دارید،(بگویید)زمین وکسانی که در آن زندگی می کنند از کیست؟ آنان خواهند گفت:برای خداست بگو:پس آیا متذکّر نمی شوید؟
قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ سَیَقُولُونَ لِلّهِ قُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ
بگو:پروردگار آسمان های هفتگانه و پروردگار عرش بزرگ کیست؟(باز هم)خواهند گفت:برای خداست،بگو:آیا پروا نمی کنید؟
نکته ها:
رَبُّ به مالکی گفته می شود که درصدد حفظ وتدبیر ملک خود باشد.
عرش مرکز فرماندهی خداوند و غیر از آسمان های هفتگانه است.
پیام ها:
- ریشه ی شرک،جهل و غفلت است. لِمَنِ الْأَرْضُ ... إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ
- یکی از شیوه های تبلیغ،طرح سؤال است. لِمَنِ الْأَرْضُ
- علم مفید آن است که انسان را خداشناس کند. لِمَنِ الْأَرْضُ ... إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ
- هر انسان آگاهی می داند که زمین و همه ی کسانی که در آن هستند،بی صاحب و بی حساب نیست. سَیَقُولُونَ لِلّهِ
-وجدان،بهترین داور است. سَیَقُولُونَ لِلّهِ
- از گفتار و پاسخ خود مردم،سند موعظه واستدلال بگیرید. قُلْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ
- آسمان های هفتگانه و تمام هستی،تحت تدبیر اوست. رَبُّ السَّماواتِ ...
قُلْ مَنْ بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ یُجِیرُ وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ
بگو:اگر می دانید(بگویید)فرمانروایی همه ی موجودات به دست کیست؟ او که(به همه)پناه می دهد،ولی هیچ کس در برابر او پناه ندارد.
سَیَقُولُونَ لِلّهِ قُلْ فَأَنّی تُسْحَرُونَ بَلْ أَتَیْناهُمْ بِالْحَقِّ وَ إِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ
به زودی خواهند گفت:(حکومت بر همه چیز)برای خداست.بگو:پس چگونه(می گویید پیامبر شما را سحر کرده و)شما مسحور او شده اید؟ (ما آنان را سحر نمی کنیم)بلکه حقّ را برای آنان آوردیم،وقطعاً آنان دروغ می گویند.
نکته ها:
قرآن در سوره ی یس می فرماید: إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ فَسُبْحانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ هر گاه خداوند چیزی را اراده کند،فرمان می دهد و آن، آفریده می شود؛پس منزّه است خداوندی که ملکوت همه چیز به دست اوست.(بنابراین کلمه ی ملکوت به معنای قدرت مطلقه بر هستی است)
کلمات یُجِیرُ و یُجارُ از ریشه ی جوار به معنای همسایگی است.از آنجا که یکی از حقوق همسایگی،حمایت از همسایه در برابر سوءقصد دیگران است،لذا این کلمه به معنای پناه دادن و حمایت کردن بکار می رود.
مراد از حقّ در آیه أَتَیْناهُمْ بِالْحَقِّ یا معاد است یا قرآن،یا منطق واستدلال توحیدی.
پیام ها:
- نحوه ی گفتگو با مخالفان را از قرآن بیاموزیم. قُلْ
- در شیوه ی تبلیغ،از فطرت های سالم و باورهای صحیح مردم،در راه رشد و هدایت آنان کمک بگیریم. قُلْ مَنْ بِیَدِهِ ...
- مالکیّت خداوند گسترده و همه جانبه است. مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْءٍ
- پناه دادن خداوند،دائمی،مطلق و انحصاری است. وَ هُوَ یُجِیرُ
-در برابر قهر خداوند،هیچ پناهگاهی نیست. وَ لا یُجارُ عَلَیْهِ
- حاکمیّت مطلقه خداوندرا تنها عالمان در می یابند. إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ
- در برابر عقاید انحرافی دیگران،موضع روشنی بگیرید. بَلْ أَتَیْناهُمْ بِالْحَقِّ
-کارهای خداوند،حقّ و حکیمانه است. بِالْحَقِّ
مَا اتَّخَذَ اللّهُ مِنْ وَلَدٍ وَ ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ وَ لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ سُبْحانَ اللّهِ عَمّا یَصِفُونَ
خداوند هیچ گونه فرزندی برای خود نگرفته است،و هیچ معبودی با او نیست،(و اگر جز این بود،)قطعاً هر خدایی به سوی آفریده ی خود می رفت،و بی تردید بعضی از خدایان بر بعضی دیگر برتری می جست(و با این کار،هستی تباه می شد)خداوند از آنچه(مشرکان)توصیف می کنند منزّه است.
پیام ها:
- عقیده به هرگونه فرزند برای خداوند ممنوع است.(خواه عیسی را فرزند او بدانیم یا فرشتگان و دیگران را) مِنْ وَلَدٍ
- هر مخلوقی در سیطره ی خالق است. لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ
- تعدّد مدیریّت،مانع موفّقیّت است. لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ بِما خَلَقَ
- نظام هماهنگ و سامان یافته،نشانه یکتایی خداوند است. إِذاً لَذَهَبَ کُلُّ إِلهٍ
-داشتن فرزند وشریک،نشانه ی نیاز ومحدودیّت است،و لازمه محدودیّت، برتری جویی است. لَذَهَبَ - لَعَلا
- تضاد میان قدرت ها،عامل فساد وناپایداری است. لَعَلا بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ
- هر گاه تصورات غلط و انحرافی دیگران را بازگو کردیم،برای پاکسازی روح خود و دیگران خداوند را تسبیح کنیم. سُبْحانَ اللّهِ عَمّا یَصِفُونَ
-خدا را از همه ی انحراف ها و خرافه ها دور و منزّه بدانیم. عَمّا یَصِفُونَ
عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ فَتَعالی عَمّا یُشْرِکُونَ
(اوست که)به غیب و شهود(نهان و آشکار)آگاه است؛پس از هر چیزی که برای او شریک می گیرند برتر است.
قُلْ رَبِّ إِمّا تُرِیَنِّی ما یُوعَدُونَ رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظّالِمِینَ
بگو:پروردگارا! اگر آنچه را(از عذاب)که به آنان وعده داده شده (می خواهی)به من نشان دهی.پس پروردگارا! مرا در میان قوم ستمگر قرار مده.
نکته ها:
امام صادق علیه السلام درباره ی جمله عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ فرمود:غیب آن است که واقع نشده و شهادت چیزی است که محقّق گشته باشد.
پیام ها:
- علم خداوند به همه چیز،رمز بی نیازی او از شریک است. ما کانَ مَعَهُ مِنْ إِلهٍ ...
عالِمِ الْغَیْبِ
- علم خداوند نسبت به غیب و شهود یکسان است. عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ
- آگاهی به غیب مهم تر و مسائل غیبی بیشتر است.(در تمام قرآن،کلمه ی غیب قبل از شهادت آمده است). عالِمِ الْغَیْبِ وَ الشَّهادَهِ
- پیامبر صلی الله علیه و آله امین وحی است.حتّی کلمه ی قُلْ را نقل می کند.
-حضور در میان ظالمان،خطر گرفتاری به عذاب های الهی را در پی دارد. فِی الْقَوْمِ الظّالِمِینَ
وَ إِنّا عَلی أَنْ نُرِیَکَ ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ
و بدون شک ما می توانیم آنچه را به آنان وعده می دهیم به تو نشان دهیم.
نکته ها:
خداوند در این آیه پیامبرش را دلداری داده است که قدرت دارد گمراهان و کافران را عذاب کند امّا به دلایلی عذاب آنان را به تأخیر می اندازد از جمله:
الف:به آنان مهلت می دهد تا توبه کنند.
ب:با آنان اتمام حجّت کند.
ج:در آینده افراد مؤمنی از نسل آنان به وجود می آید.
د:به خاطر وجود پیامبر صلی الله علیه و آله که مایه ی رحمت و برکت است.
پیام ها:
- تأخیر عذاب،نشانه ی ناتوانی خداوند نیست. لَقادِرُونَ
- از اینکه عاقبت کفّار را به چشم خود نمی بینید،در قدرت خداوند شک نکنید.
نُرِیَکَ ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ
اِدْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَصِفُونَ
(ای پیامبر!)بدی را به بهترین روش دفع کن.(در مقام انتقام و مقابله به مثل مباش)ما به آنچه مخالفان توصیف می کنند آگاه تریم.(می دانیم که مشرکان مرا به گرفتن فرزند وشریک وتو را به سحر وجادو توصیف می کنند)
وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ
و بگو:پروردگارا! من از وسوسه های شیطان ها به تو پناه می برم.و پناه می برم به تو ای پروردگار! از این که آنان نزد من حاضر شوند.
پیام ها:
- پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تحت تربیت خداوند و مأمور برخورد به بهترین شیوه با بدی های دشمنان است. ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ
- بدی را می توان با بدی پاسخ داد ولی این،برای رهبر شایسته نیست. ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ
- ایمان ما به علم خداوند،عامل صبر وحلم در ماست. نَحْنُ أَعْلَمُ
- پناه دادن از شئون ربوبیّت است. رَبِّ أَعُوذُ بِکَ
-پیامبران نیز باید به خدا پناه ببرند. قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ
- پناه بردن به خداوند باید مکرر و جدی باشد.(تکرار أَعُوذُ )
- تنها پناهگاه مطمئن خداست. بِکَ
-یکی از راه های نفوذ شیطان،اشاره ها و وسوسه های او نسبت به برخوردهای بد ما با دیگران است. هَمَزاتِ
- شیاطین،متعدّد و وسوسه های آنان نیز گوناگون است. هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ
- شیطان ها در انبیا نیز طمع دارند. هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ
- بالاتر از وسوسه،حضور شیطان هاست. أَنْ یَحْضُرُونِ
- حضور افراد فاسد ومفسد در جامعه،مقدّمه فساد دیگران است. یَحْضُرُونِ
حَتّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ
(آنها همچنان به توصیف های ناروا و کردارهای زشت خود ادامه می دهند)تا زمانی که مرگ به سراغ یکی از آنان آید،می گوید:پروردگارا! مرا بازگردان.
لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ کَلاّ إِنَّها کَلِمَهٌ هُوَ قائِلُها وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ
شاید در آنچه از خود به جای گذاشته ام(از مال و ثروت و...)،کار نیکی انجام دهم.(به او گفته می شود:)هرگز.این گفته سخنی است که(به ظاهر) می گوید(ولی اگر برگردد،به آن عمل نمی کند)و در پی آنان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند.
پیام ها:
- غرور و غفلت برای گروهی دائمی است. حَتّی إِذا
- منحرفان روزی بیدار خواهند شد و تقاضای بازگشت به دنیا خواهند کرد،امّا آن تقاضا نشدنی است. رَبِّ ارْجِعُونِ
- ضایع کردن عمر وفرصت،سبب حسرت در هنگام مرگ است. رَبِّ ارْجِعُونِ
- تقاضای بازگشت از سوی کفّار جدی است ولی قول آنان در مورد صالح شدن مشکوک است. لَعَلِّی أَعْمَلُ
-عمل صالح،زاد و توشه ی بعد از مرگ است. ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً
- کسانی که مُکنت و امکاناتی دارند،باید بیشتر عمل صالح انجام دهند. أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ ای که دستت می رسد کاری بکن پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
- دنیا مزرعه ی آخرت است. أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَکْتُ
-اقرار کافران به اشتباه،تنها با زبان است و پشتوانه ی قلبی ندارد. إِنَّها کَلِمَهٌ هُوَ قائِلُها
فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ
پس آن گاه که در صور دمیده شود،در آن روز نه میانشان خویشاوندی است و نه(از حال یکدیگر)سؤال می کنند.پس کسانی که کفّه ی اعمالشان سنگین باشد،ایشان همان رستگارانند.
وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ
و کسانی که کفّه ی اعمالشان سبک باشد،پس آنان کسانی هستند که سرمایه ی وجود خود را از دست داده اند و همیشه در جهنّم می مانند.
نکته ها:
سؤال: در بعضی آیات آمده است که در قیامت مردم از یکدیگر سؤال می کنند، وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ و یا اهل بهشت از دوزخیان می پرسند:چه چیز باعث شد که شما به دوزخ در آیید؟ ما سَلَکَکُمْ فِی سَقَرَ پس چرا در آیه ی مورد بحث می فرماید:
مردم از یکدیگر سؤال نمی کنند وَ لا یَتَساءَلُونَ دلیل این تفاوت چیست؟
پاسخ: این دو مطلب با هم منافاتی ندارند؛در مورد اوّل که می فرماید: مردم از همدیگر سؤال می کنند این مربوط به پس از رسیدگی به حساب و کتاب است و درباره ی اهل بهشت و دوزخ است که مطالبی از یکدیگر می پرسند،ولی آیه ی مورد بحث درباره ی آغاز قیامت و زمان حساب و مرحله ی پیش از ورود مردم به بهشت یا دوزخ است که می فرماید:از یکدیگر سؤال نمی کنند.
پیام ها:
- آغاز رستاخیز با نفخ صور است. فَإِذا نُفِخَ ... فَلا أَنْسابَ
- در قیامت،اسناد افتخار دنیوی محو می شود. فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ
- همه ی عمل های دنیوی حساب و کتاب دارند. فَمَنْ ثَقُلَتْ - وَ مَنْ خَفَّتْ
- برای هر کاری میزانی است. مَوازِینُهُ
-بزرگ ترین خسارت انسان،هدر دادن عمر و استعدادهای خویش است.
خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ
- رستگاران،کسانی هستند که برای قیامت ذخایری داشته باشند. هُمُ الْمُفْلِحُونَ
تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النّارُ وَ هُمْ فِیها کالِحُونَ
آتش،صورت آنها را می سوزاند و آنان در دوزخ چهره ای(زشت و) عبوس دارند.(با لب هایی وارونه و دندان هایی آشکار).
أَ لَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی عَلَیْکُمْ فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ
(به آنان گفته می شود:)آیا آیات من بر شما خوانده نمی شد،پس آنها را دروغ می شمردید؟
نکته ها:
لفح به معنای سوزاندن چهره و کلح به معنای برگشتن لب وآشکار شدن دندان هاست.
پیام ها:
- آتش هر لحظه و پیوسته صورت های دوزخیان را می سوزاند.( تَلْفَحُ فعل مضارع و رمز استمرار است)
- کفّار در دوزخ،هم عذاب جسمی دارند، تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ و هم توبیخ و عذاب روحی. أَ لَمْ تَکُنْ ...
- تغییر صورت توسّط آتش،مایه ی تحقیر گنهکاران می گردد. کالِحُونَ
- عذاب خداوند بعد از اتمام حجّت است. تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ ... أَ لَمْ تَکُنْ آیاتِی تُتْلی
-اصرار بر تکذیب،اساسی ترین رمز رفتن به دوزخ است. فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ
قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنّا قَوْماً ضالِّینَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنّا ظالِمُونَ
گویند:پروردگارا! شقاوت(و بدبختی)ما بر ما چیره شد وگروهی گمراه بودیم. پروردگارا! ما را از دوزخ بیرون آور،اگر بار دیگر(به کفر و گناه) بازگشتیم،قطعاً ستمگریم.
قالَ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ
(خداوند به آنان)گوید:دور شوید ودر آتش گم شوید و با من سخن مگویید.
نکته ها:
کلمه ی خسأ به معنای دور شدن همراه با توهین است که به سگ گفته می شود.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود:با کسی که شراب می نوشد ننشینید که آنان سگان دوزخند.سپس این آیه را تلاوت فرمودند: قالَ اخْسَؤُا فِیها ...در حدیثی آمده که صورت دوزخیان بعد از شنیدن اخْسَؤُا به صورت قطعه گوشتی در می آید که تنها نفس می کشد.
امام صادق علیه السلام فرمود:دوزخیان به خاطر اعمالشان شقاوت مند شدند
پیام ها:
- وجدان ها در قیامت بیدار می شوند و مجرمان به گناهان خود ذلیلانه اعتراف می کنند. غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا
- دوری از راه انبیا،مایه ی شقاوت وبدبختی است. آیاتِی تُتْلی ، غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا
- خداوند در قیامت با کوبنده ترین کلمات،با کفّار سخن می گوید. اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ
إِنَّهُ کانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبادِی یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّاحِمِینَ
(آیا شما فراموش کردید که)گروهی از بندگان من می گفتند:پروردگارا! ایمان آوردیم،پس ما را ببخش و بر ما رحم کن و تو بهترین رحم کنندگانی.
پیام ها:
- خداوند،زخم زبان منحرفین به مؤمنین را بی پاسخ نمی گذارد. إِنَّهُ کانَ ...
- دعا به درگاه خداوند در دنیا مفید است، کانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبادِی یَقُولُونَ رَبَّنا ...ولی دعا و التماس در قیامت مفید نیست. رَبَّنا أَخْرِجْنا ... قالَ اخْسَؤُا
- بندگان خداوند همواره از کاستی های خود بیمناک بوده و استغفار می کنند.
کانَ ... یَقُولُونَ رَبَّنا ...
- ایمان مقدّمه ی مغفرت و مغفرت،مقدّمه ی دریافت رحمت الهی است. آمَنّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا
-سرچشمه ی مهربانی ها خداست. وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّاحِمِینَ
- از آداب دعا،تجلیل از خداوند است. وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّاحِمِینَ
فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ
(امّا)شما آنان را به مسخره گرفتید تا آن که(با این کار)یاد مرا از خاطرتان بردند و شما به آنان می خندیدید.
نکته ها:
بین سِخْرِیًّا و سِخْرِیًّا تفاوت بسیاری است.اگر در جامعه روابط انسان ها بر اساس همدلی،تعاون و خدمت باشد و همه ی افراد از هنر و ابتکار یکدیگر بهره مند شوند،جامعه رشد می یابد،تقویت می شود و همه ی کارها سامان می یابد که آیه ی شریفه ی لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا این پیام را دارد.امّا اگر روابط افراد بر اساس تحقیر،تضعیف و دشنام و دلسردی باشد،چنین جامعه ای فراموشی خدا و سقوط را در پی خواهد داشت و آیه ی مورد بحث این معنا را بازگو می کند. فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا
اینکه مؤمنین وسیله ی غفلت کفّارقلمداد شده اند، أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی شاید به خاطر آن باشد که اگر مؤمنین نبودند،حقیقت حقّ ستیزی آنان آشکار نمی شد
پیام ها:
- کیفر توهین کردن،توهین شدن است.(خداوند از مؤمنین حمایت می کند و اهانت به آنان را پاسخ می دهد) فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا - اِخْسَؤُا فِیها
- بی اعتنایی به مراسم دعا ونیایش بندگان خدا،بی اعتنایی خدا را به دنبال دارد.
سِخْرِیًّا - وَ لا تُکَلِّمُونِ
- مؤمنین همواره در معرض تمسخر کفّار هستند. وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ - کیفر مسخره کردن مؤمنان،فراموش کردن یاد خداست. أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی
-خنده ی تحقیرآمیز از گناهان کبیره است. وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ (حساب خنده های معمولی از خنده های مستکبرانه جداست)
إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ
من امروز به خاطر آن که(مؤمنان در برابر تمسخر و خنده ی شما)صبر کردند،به آنان پاداش دادم که ایشانند رستگاران.
قالَ کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ عَدَدَ سِنِینَ قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ فَسْئَلِ الْعادِّینَ
(خداوند)از آنان می پرسد:شما در زمین چقدر ماندید؟ می گویند:یک روز یا بخشی از یک روز،پس از شمارشگران بپرس.
قالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلاّ قَلِیلاً لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ
می گوید:اگر آگاهی داشتید می دانستید که جز اندکی درنگ نکرده اید.
نکته ها:
کلمه فوز به معنای رسیدن به مقصود است.
در قیامت از مردم سؤال می شود:شما چه مدّتی در دنیا اقامت داشتید؟ کَمْ لَبِثْتُمْ این سؤال چندین بار در قرآن مطرح شده وهرکس طبق پندار خود پاسخی می دهد از جمله:
*ما به مقدار ساعتی از یک روز،در دنیا ماندیم. ساعَهً مِنْ نَهارٍ
*یک شامگاه،یا یک صبح. عَشِیَّهً أَوْ ضُحاها *یک روز یا قسمتی از یک روز. یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ
ممکن است مراد از کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ مدّت توقّف در قبر و عالم برزخ باشد.
پیام ها:
- پاداش صابران،از طرف خود خداوند است. إِنِّی جَزَیْتُهُمُ (صبر در برابر اذیّت ها،نیش ها و تمسخرها پاداش بزرگی دارد)
- رستگاری در سایه ی استقامت است. أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ
- در قیامت تنها گروه رستگار صابرانند. أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ صبر وظفر هر دو دوستان قدیمند بر اثر صبر نوبت ظفر آید.
- حسرت بزرگ آن است که انسان برای لذّت و راحتی چند روزه،دوزخ و عذاب همیشگی را خریداری کند. لَبِثْنا یَوْماً
-به مهلت روزگار مغرور نشوید،که مدّتی بسیار اندک است. یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ
- همه ی عمر دنیا نسبت به ابدیّت اندک است. یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ
- برخی از فرشتگان،مأمور شمارش و آمار ایّام هستند. فَسْئَلِ الْعادِّینَ
أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ
پس آیا گمان می کنید که ما شما را بیهوده آفریده ایم،و شما به سوی ما بازگردانده نمی شوید؟
نکته ها:
قرآن برای آفرینش انسان اهدافی را بیان کرده است از جمله:
.عبادت. وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ من جن و انس را نیافریدم جز برای این که عبادتم کنند(و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند).
.آزمایش. خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاهَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً (خداوند)مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید،که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید.
.برای دریافت رحمت الهی. إِلاّ مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ مگر کسی که پروردگارت به او رحم کند و(خداوند)برای همین(رحمت)مردم را آفرید.
حضرت علی علیه السلام فرمود: رحم الله امرء عرف قدره خداوند رحمت کند کسی را که ارزش و اعتبار خود را بشناسد. و بداند از کجا آمده،اکنون در کجاست وسپس به کجا می رود.
امام حسین علیه السلام فرمود: ان الله ما خلق العباد الا لیعرفوه فاذا عرفوه عبدوه فاذا عبدوه استغنوا بعبادته عن عباده من سواه خداوند متعال بندگانش را نیافریده است مگر برای این که او را بشناسند،آن گاه که او را شناختند،عبادتش کنند و چون خدا را عبادت کردند،با پرستش و عبادت او از پرستش غیر او بی نیاز شوند
حضرت علی علیه السلام فرمود: الدنیا خلقت لغیرها و لم تخلق لنفسها دنیا برای دیگری آفریده شده و برای خود آفریده نشده است.(دنیا وسیله ای است برای رسیدن به آخرت)
آری،کسانی که همه ی هدف های خود را در درون دنیا جستجو می کنند،زمین گرا و زمین گیر می شوند.چنانکه در آیه ی سوره اعراف آمده است: أَخْلَدَ إِلَی الْأَرْضِ هر دم از عمر گرامی هست گنج بی بدل می رود گنجی چنین هرلحظه بر باد آه آه
پیام ها:
- آفرینش انسان،هدفدار است. أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً
- همه ی محاسبات انسان،واقع بینانه نیست. أَ فَحَسِبْتُمْ
- در کار خداوند عبث و بیهودگی راه ندارد. أَ فَحَسِبْتُمْ ... عَبَثاً
- زندگی دنیا بدون آخرت،بیهوده ولغو است. عَبَثاً
-انسان مسئول و متعهّد است.(باید خود را برای پاسخ گویی در قیامت آماده کنیم). أَ فَحَسِبْتُمْ ... لا تُرْجَعُونَ
- هدف آفرینش انسان،در این جهان خلاصه نمی شود. أَ فَحَسِبْتُمْ ... لا تُرْجَعُونَ
فَتَعالَی اللّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ
پس برتر است خداوندی که فرمانروای حقّ است(از این که شما را بیهوده آفریده باشد)خدایی جز او نیست که پروردگار عرش گرانقدر است.
وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ فَإِنَّما حِسابُهُ عِنْدَ رَبِّهِ إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ
و هر کس با خداوند،معبود دیگری بخواند،هیچ برهانی بر کار خود ندارد،پس قطعاً حساب او نزد پروردگارش خواهد بود،قطعاً کافران رستگار نمی شوند.
وَ قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّاحِمِینَ
و بگو:پروردگارا! بیامرز و رحم کن که تو بهترین رحم کنندگانی.
نکته ها:
در اوّل این سوره،ذیل آیه ی یک،گروهی از رستگاران را ذکر کردیم،در پایان سوره با توجّه به جمله ی لا یُفْلِحُ گروهی از زیانکاران را نیز یادآور می شویم:
*ستمگران. لا یُفْلِحُ الظّالِمُونَ
*گنهکاران. لا یُفْلِحُ الْمُجْرِمُونَ
*جادوگران. لا یُفْلِحُ السّاحِرُونَ
*کافران. لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ *آنها که به خداوند دروغ می بندند. إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ لا یُفْلِحُونَ
پیام ها:
- خداوند،کار عبث و بیهوده نمی کند. فَتَعالَی اللّهُ
- حکومت حقّ،از آن خداست. الْمَلِکُ الْحَقُّ
- هستی،تحت تربیت و مدیریّت الهی است. رَبُّ الْعَرْشِ و در جای دیگر می خوانیم: بِرَبِّ النّاسِ ، رَبِّ الْعالَمِینَ و رَبُّ کُلِّ شَیْءٍ
- شرک،هر چه باشد محکوم است. یَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً
-مشرک منطق ندارد. لا بُرْهانَ لَهُ (عقائد و رفتار انسان باید بر اساس دلیل و برهان باشد)
- پیامبر معصوم نیز به رحمت و مغفرت خداوند نیاز دارد. قُلْ رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ
- در دعا،ستایش از خدا را فراموش نکنیم. رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ أَنْتَ خَیْرُ الرّاحِمِینَ
