ورقه های زمین چطور حرکت می کنند؟

زمین شناسان در دهه 1960، به این نتیجه رسیدندکه لایه صلب خارجی زمین(پوسته و لایه صلب خارجی گوشته) قطعه یکپارچه ای نیست و به12 قطعه بزرگ شکسته شده که به آنها ورقه گفته می شود. خطوط قرمزی که در نقشه جهان است، نشان می دهد که:

1- مرزهای همگرا- مرزی که در امتداد آن دو ورقه، با هم برخورد می کنند و کوهها یا پهنه فرورانش را ایجاد می کنند.

2-  مرزهای واگرا- مرزی که در امتداد آن ورقه ها در جهت مخالف هم حرکت می کنند مانند پشته میان اقیانوسی.

3-  مرزهای انتقالی- دو ورقه در امتداد هم می لغزند(بعضی معتقدند که گسل میناب در ایران، از این نوع است و ورقه لوت را بهپهنه فرورانش عمان متصل می کند اما هیچ شاهدی براثبات این مدعا وجود  ندارد گسل نهبندان و گسل نایبند از انواع گسلهای امتداد لغز ایران هستند.

مرز انتقالی، شبیه برش در سطح پوسته زمین است. این ورقه ها، مانند حرکت بر روی یک نوار نقاله، با سرعت خیلی کمی حرکت می کنند. جریانات همرفتی درگوشته بسیار داغ، دائما ورقه ها را به میزان 5/0 تا 4 اینچ، در سال حرکت می دهد.

هنگامی که ورقه ها به هم برخورد می کنند یا از هم دور می شوند‌، مواد بسیار داغ مذاب که گدازه نامیده می شوند، می توانند از گوشته خارج شوند. به هنگام برخورد ورقه ها، کوهها، دره های عمیق زیر آبی که دراز گودال نامیده می شوند و آتشفشانها ایجاد می شوند. همانطور که کوهها و دره ها شکل می گیرند، بلایای طبیعی از قبیل زمین لرزه ها و فعالیتهای آتشفشانی نیز می توانند روی می دهند که هزاران سال زندگی بشر را تحت تاثیر قرار داده است.

هنگامی که ورقه ها از هم دور می شوند، زمین پوسته جدیدی را ایجاد می کند. این فرآیند وسط اقیانوسهای بزرگ رخ می دهد. پشته های میان اقیانوسی بزرگترین رشته کوههای ممتد، در جهان هستند. این رشته کوهها به هم مرتبط هستند و حدود 40000 مایل درازا دارند.    

یکی از این پشته های میان اقیانوسی، پشته میانی اقیانوس اطلس است که همچنان اقیانوس اطلس را عریضتر می کند. همانطور که ورقه ها حرکت می کنند، مواد مذاب گوشته ای که ماگما و گدازه نام دارند، به وسیله سنگهای جدید، شکل گرفته و حفره را پر می کنند. کف اقیانوس اطلس،‌به وسیله جوانترین پوسته زمین پوشیده شده است. جزیره ایسلند در شمال اقیانوس اطلس نیز توسط همین پشته های میانی اطلس شکل گرفته است.

هر چه از نیمکره غربی به سمت اروپا و آسیا برویم، ‌اقیانوس اطلس بزرگتر می شود و از سوی دیگر اقیانوس آرام کوچکتر و کوچکتر می شود، این به این دلیل است که ورقه های آمریکای شمالی و جنوبی به سمت غرب یعنی به سمت آسیا و استرالیا حرکت می کنند.ورقه های آمریکای شمالی و جنوبی، با ورقه چگالتر و نازکتر اقیانوس آرام برخورد می کنند. این عملکرد باعث می شود که ورقه اقیانوسی به درون گوضشته نفوذ کرده و تخریب شود. به چنین مرزی که در آن ورقه اقیانوسی به زیر ورقه قاره ای رانده شده و تخریب می شود، پهنه فرورانش گفته می شود.ناحیه اقیانوس آرام نسبت به سایر مناطق زمین، دارای فعالیتهای زمین لرزه ای و آتشفشانی بیشتری است. به این دلیل به تمامی آتشفشانهای این ناحیه، لقبی تحت عنوان حلقه آتش داده شده است.

هنگامی که ورقه سبکتر و کم چگالتر قاره ای بر روی ورقه اقیانوسی رانده می شود، یک پهنه فرورانشی شکل می گیرد. از آنجایی که پوسته اقیانوسی خمیده شده و به زیر رانده می شود،‌ در محل برخورد، درازگودال عمیقی شکل می گیرد. این درازگودالها، پست ترین مناطق در پوسته زمین هستند.

یک درازگودال، به میزان 1 مایل عمیقتراز بلندی کوه اورست است. همانطور که ورقه اقیانوسی به داخل گوشته فرومی رود، بخشهایی از آن ذوب می شوند و سنگهای گوشته را نیز ذوب می کنند. این مواد در گوشته به سمت بالا حرکت می کنند. این سنگهای مذاب که ماگما نامیده می شوند،‌به سطح زمین می رسند چون نسبت به سنگهای اطرافشان چگالی کمتری دارند. اگر ماگما به سطح زمین برسد، آتشفشان شکل می گیرد.

 همانطور که سنگهای گوشته ذوب می شوند، ماگما را شکل می دهند. ماگما در اتاقکهای ماگمایی جمع می شود و از آنجایی که چگالی آن کمتر از سنگهای اطرافش است، به سمت بالا حرکت خواهد کرد. فشار ماگما باعث ایجاد ترکهایی در سنگهای بالایی می شود، سپس ماگما به درون این ترکها وارد می شود. این فرآیند هزاران بار تکرار می شود تا ماگمابه سطح آورده شود.اگرماگما به سطح زمین برسد، آتشفشان شکل خواهد گرفت. هنگامی که ماگما به سطح زمین می رسد، گدازه نامیده می شود.

همانطور که آتشفشان فوران می کند، ممکن است یک کوه ایجاد شود. در ضمن هر فوران، گدازه همراه با خاکستر و سایر مواد آذرآواری باعث افزایش ارتفاع کوه می شود.   کوه دماوند، مرتفع ترین قله الرز نیزبه همین طریق شکل گرفته است.این مقطع عرضی از زمین، در نیمکره جنوبی است. نقشه یک پهنه فرورانش را نشان می دهد،که بین پهنه فرورانش کوههای آند که در سرتاسر ساحل غربی آمریکای جنوبی امتداد دارد، درازگودال پریو- شیلی را در حاشیه غربی آمریکای جنوبی ایجاد کرده است. این پهنه همچین به شما نشان می دهد که پشته میان اقیانوسی اطلس، اقیانوس اطلس را گسترش می دهد و عریضتر و عریضتر می کند. مقطع عرضی در عمل دو فرآیند را نشان می دهد

1- پوسته قدیمی در یک پهنه فرورانش تخریب می شود.

2- پوسته جدید، پشته میان اقیانوس اطلس را ایجاد کرده است.

خط صورتی رنگ در نقشه اقیانوس آرام، درازگودالهای عمیق اقیانوسی را نشان می دهد. این درازگودالها، پست ترین نقاط در پوسته زمین هستند. درازگودال ماریانا در شمال گینه نو،‌ عمیق ترین ناحیه در سطح زمین با عمق 201/36 فوت از سطح آب دریاست. درازگودال ماریانا، 173/7 فوت، عمیقتر از ارتفاع کوه اورست است.درازگودالها تقریبا همه اقیانوس آرام را احاطه کرده اند. برخی از آنها عبارتند از: آلئوتیان، پرو- شیلی، کوریل و دراز گودال دریا عمق دارد.