آشنایی با حرم حضرت‌‌ معصومه‌ (س‌)

نام‌ شریف‌ آن‌ بزرگوار فاطمه‌ می‌باشد، ایشان‌ دختر امام‌ موسی بن‌ جعفر (ع‌) و خواهر امام‌ رضا (ع‌) هستند. آن‌ حضرت‌ در اوّل‌ ذی القعده‌ سال‌ 183 به‌ دنیا آمده‌ و در روز دهم‌ ربیع الثانی سال‌ 201 هـ وفات یافت؛ و بخاطر تقوی و پرهیزکاری ایشان‌ نام‌ آن‌ بزرگوار را «معصومه‌» نهادند. این بانوی گرانقدر در قم وفات پیدا کردند و در همین جا به خاک سپرده شدند و حرمی برای وی ایجاد کردند. حرم حضرت معصومه با گذشت زمان توسعه پیدا کرد. در ادامه مطلب آسمونی با ویژگی های حرم حضرت معصومه (س) آشنا می شویم.

موقعیت‌ جغرافیایی

مرقد شریف‌ حضرت‌ معصومه‌ (س‌) در مرکز شهر قم‌ واقع‌ شده‌ است‌ ؛ که‌ این‌ مرقد از طرف‌ شمال‌ به‌ میدان‌ آستانه‌، از شرق‌ به‌ خیابان‌ آیت‌ الله مرعشی نجفی و از جنوب‌ به‌ مسجد اعظم‌ و خیابان‌ موزه ‌و از طرف‌ غرب‌ به‌ مدرسه‌ فیضیّه‌ منتهی می‌شود.

تاریخ‌ تاسیس‌

پس‌ از وفات‌ حضرت‌ فاطمه‌ معصومه‌ (ع‌) آن‌ بزرگوار توسط‌ موسی بن‌ خزرج‌ بن‌ سعد اشعری قمی ‌به‌ خاک‌ سپرده‌ شد.
موسی بن‌ خزرج‌ سایبانی از حصیر و بوریا بر قبر شریف‌ آن‌ بزرگوار برافراشت‌ محل‌ّ این‌ مقبره‌ درقدیم‌ به‌ «بابلان‌» معروف‌ بود . از این‌ تاریخ‌ به‌ بعد شهرت‌ و آوازة‌ قم‌ آغاز شد . ساختمان‌ سازی و سازندگی این‌ شهر رو به ‌افزایش‌ نهاد و تاکنون‌ ادامه‌ دارد.

توسعه‌ و بازسازی

1. در سال‌ 256 هـ اوّلین‌ گنبدی که‌ برفراز تربت‌ پاک‌ فاطمه‌ معصومه‌ (س‌) بنا شد، گنبدی برجی شکل‌با آجر و سنگ‌ بود که‌ به‌ همت‌ حضرت‌ زینب‌ دختر امام‌ جواد (ع‌) ساخته‌ شد؛ و آن‌ زمانی بود که‌آن‌ حضرت‌ برای زیارت‌ عمه‌اش‌ حضرت‌ معصومه‌ (س‌) به‌ قم‌ آمده‌ بود.
2. در سال‌ 350 هـ به‌ همت‌ زید بن‌ احمد بن‌ بحر اصفهانی بارگاه‌ مطّهر حضرت‌ معصومه‌ (س‌) تجدید بناشد و دَرَ کوچک‌ آن‌ را با در بزرگتری تعویض‌ کرد.
3. در سال‌ 429 ـ 465 هـ و در زمان‌ طغرل‌ سلجوقی اَمیر اَبوالفضل‌ عراقی گنبد کوچک‌ مرقد را به‌ گنبد بزرگی تبدیل‌ و آن‌ را از نو بنا کرد.
4. در سال‌ 529 هـ به‌ همّت‌ زن‌ نیکوکاری بنام‌ شاد بیگم‌ دختر عماد بیگ‌ گنبدی بر قبر شریف‌ آن‌حضرت‌ بنا شد.
5. در سال‌ 925 هـ مرقد شریف‌ به‌ همّت‌ شاه‌ اسماعیل‌ صفوی تجدید بنا شد . او ایوان‌ شمالی و زیربنای ساختمان‌ صحن‌ عتیق‌ (قدیم‌) را بنا نهاد.
6. در سال‌ 950 هـ شاه‌ تهماسب‌ صفوی ضریحی از کاشی روی قبر بنا نمود.
7. در سال‌ 1077 هـ ، شاه‌ سلیمان‌ صفوی صحن‌ موزه‌ را در سمت‌ جنوبی حرم‌ بنا نمود.
8. در سال‌های 1210 تا 1214 هـ به‌ دستور نظام‌ السلطنه‌ در ضلع‌ غربی حرم‌ مطّهر دو دَرَنقره‌ای نصب‌ گردید.
9. در سال‌ 1213 هـ به‌ دستور فتح‌ علی شاه‌ قاجار قبر و گنبد و دَرَ مرقد شریف‌ با پوشش‌ طلایی‌آراسته‌ شد.
10. در سال‌ 1215 هـ جداره‌ی داخل‌ گنبد با نقش‌ و نگارهای برجسته‌ آینه‌ کاری و کتیبه‌های زیبای‌معرق‌ آراسته‌ گردید.
11. در سال‌ 1218 هـ قلی خان‌ یکی از رجال‌ حکومتی دولت صفوی ایوان‌ حرم‌ را تجدید بنا نمود ، و به‌ جای‌کاشی های گنبد خشت‌ هایی با پوشش‌ طلا در آن‌ به‌ کار برد.
12. در سال‌ 1221 زمین‌ و دیوار حرم‌ با سنگ‌ مرمر پوشانده‌ شد ، و ضریح‌ حرم‌ با پوششی از طلاآراسته‌ گردید و در ضلع‌ شمالی رواق‌ متصل‌ به‌ ایوان‌ طلا یک‌ دَرَ طلایی نصب‌ گردید.
13. در سال‌ 1266 هـ شاه‌ اسماعیل‌ ایوان‌ ها را تجدید بنا نمود، و صحن‌ قدیم‌ را گسترش‌ داد و در قسمت‌ شمالی صحن‌ قدیم‌ مناره‌أی را‌ ساخت‌ در سال‌ 1303 هـ وزیر اعظم‌، اتابک‌، سر اَمین‌السلطان‌ آنچه‌ را که‌ پدرش‌ بنا نموده‌ بود تکمیل‌ کرد. او زیربنای صحن‌ نو معروف‌ به‌ «صحن‌اتابکی‌» را بنا کرد و تزیین‌ و بنای اتاق‌ های اطراف‌ آن‌ را ، که‌ بر مقبره‌های «اعیان‌» معروف‌ است‌ ، به‌پایان‌ رساند.
14. در سال‌ 1354 هـ موزه‌ی آستانه‌ احداث‌ شد و‌ همة‌ هدایای ارزشمند و گران‌ بها در آن‌ موزه‌نگهداری شد.
15. در سال‌ 1375 هـ ضریح‌ فولادی با نقره‌ پوشانده‌ شد و با نقش‌ و نگارها و کتیبه‌ های زیبای معرق‌آراسته‌ گردید.
16. سپس‌ شهاب‌ الملک‌ گلدسته‌های ایوان‌ شمالی را ساخت‌ و آن‌ ها را با کاشی مزیّن‌ کرده‌ کامران‌ میرزا برفراز مأذن‌ های ذکر شده‌ میله‌ هایی از طلا نصب‌ نمود.

دورنمای بارگاه‌ حضرت‌ معصومه‌ (س‌)

حرم‌ مطهر و سه‌ صحن‌ آن‌ همراه‌ با مسجد بالاسر مساحتی بالغ‌ بر 13527 متر مربع‌ به‌ خوداختصاص‌ داده‌ است‌ . حدود 1914 متر مربع‌ مساحت‌ زیر بنای حرم‌ مطهر است‌، و مابقی آن‌ عبارت‌ است‌ از دو صحن‌جدید و قدیم‌ . مرقد مستطیلی شکل‌ است‌ که‌ گنبد آن‌ با صفحات‌ طلا پوشیده‌ شده‌ است‌ . حرم‌ هم‌چنین‌ دارای چهار مناره‌ است‌ هر کدام‌ دارای حوض‌ و یک‌ تاج‌ مقرنس‌ می‌باشد . که‌ دو مناره از منارهای چهارگانه بزرگ‌ و دوتای دیگر کوچک‌ است‌ .

گنبد

مرقد شریف‌ حضرت‌ معصومه‌ (س‌) گنبدی برجی شکل‌ دارد که‌ محیط‌ آن‌ از داخل‌ 66/28 و ازخارج‌ 35/560 متر می‌باشد. قاعدة‌ آن‌ دارای هشت‌ ضلع‌ است‌ که‌ طول‌ هر ضلع‌ آن‌ 3/58 و فاصلة‌بین‌ دو ضلع‌ 7/52 متر می‌باشد .
بر هر یک‌ از اضلاع‌ روزنه‌ای از طلا یا نقره‌ قرار دارد . در گلوگاه‌ ساق‌ گنبد کتیبه‌ ها و اشعار زیبایی‌به‌ زبان‌ فارسی نوشته‌ شده‌ است‌. بر داخل‌ آن‌ با نقش‌ ها و آینه‌ کاری زیبا آراسته‌ شده‌ است‌.

ضریح‌

زیر گنبد ضریحی از نقره‌ قرار دارد که‌ در قسمت‌ بالای آن‌ و در تمام‌ جهات‌ بمقدار یک‌ متر با طلاآراسته‌ شده‌ است‌، هم‌ چنان‌ که‌ با کتیبه‌ ها و نقش‌ و نگارهای زیبا مزیّن‌ شده‌ است‌ . ارتفاع‌ آن‌ 4 متر و طول‌ آن‌ 25/5 و عرضش‌ 73/4 متر می‌باشد.

ایوان‌ های حرم‌ مطهر

• ایوان‌ طلا

این‌ ایوان‌ در شمال‌ روضة‌ مقدسه‌ واقع‌ شده‌ و به‌ صحن‌ قدیم‌ متصل‌ است‌ . ایوان‌ طلا ازداخل‌ با خشت‌ های زرفام‌ پوشیده‌ شده‌ است‌ و در آن‌ نقش‌ و نگارهای برجسته‌ای وجود دارد که‌ باطلا آراسته‌ شده‌ است‌. در بالای آن‌ دو مناره‌ وجود دارد که‌ ارتفاع‌ هر کدام‌ 20/32 و قطر هر یک‌ متر است‌ ، و برفراز این‌ دو مناره‌ کلاهک‌ هایی طلایی وجود دارد.

• ایوان‌ شرقی

این‌ ایوان‌ در سمت‌ شرقی روضة‌ مقدسه‌ واقع‌ شده‌ است‌. و به‌ واسطة‌ یک‌ رواق‌ آینه‌کاری شده‌ به‌ حرم‌ و صحن‌ جدید متصل‌ می‌شود . ایوان‌ نیم‌ هرمی است‌ که‌ با نقش‌ و نگارهای و آینه‌ کاری آراسته‌ شده‌ است‌. در بالای این‌ ایوان‌ دو مناره‌ وجود دارد که‌ ارتفاع‌ هر کدام‌ 28 متر می‌باشد.

صحن‌ های حرم‌ مطهر

• صحن‌ عتیق‌ (قدیم‌) 

صحن‌ قدیم‌ در شمال‌ روضة‌ مبارکه‌ واقع‌ است‌؛ طول‌ آن‌ 7/35 متر و عرض‌آن‌ 78/34 متر است‌.
غرفه‌ ها سه‌ سمت‌ آن‌ را احاطه‌ کرده‌، و سمت‌ چهارم‌ آن‌ به‌ ایوان‌ طلا متصل‌ شده‌ است‌.

• صحن‌ جدید

این‌ صحن‌ به‌ «صحن‌ اتابکی‌» نیز معروف‌ است‌ . این‌ صحن‌ بزرگ‌ تر از صحن‌ قدیم‌است‌ و در سمت‌ شرقی حرم‌ مطّهر واقع‌ شده‌ است‌ . این‌ صحن‌ دارای هشت‌ ایوان‌ است‌ که‌ طول‌ضلع‌ شرقی و غربی آن‌ 78 متر و طول‌ ضلع‌ شمالی و جنوبی آن‌ 46 متر می‌باشد . امّا طول‌ چهار ایوان‌ دیگر به‌ 4 متر می‌رسد. ورودی این‌ صحن‌ از سمت‌ شرق‌ به‌ خیابان‌ ارم‌ باز می‌شود . پس‌ از این‌ورودی ایوانی به‌ ارتفاع‌ 6/13 متر قرار دارد ، که‌ با نقش‌ و نگارهای برجسته‌ و زیبا آراسته‌ شده‌است‌.
در بالای بنای این‌ ایوان‌ یک‌ ساعت‌ بزرگ‌ و دو مناره‌ی کوچک‌ که‌ ارتفاع‌ هر کدام‌ 5/13 مترمی‌باشد قرار دارد .این‌ صحن‌ ورودی دیگری در سمت‌ شمالی دارد که‌ از طریق‌ ایوانی به‌ ارتفاع‌ 13متر به‌ خیابان‌ آستانه‌ منتهی می‌شود.
در سمت‌ جنوبی صحن‌ ورودی سوّمی وجود دارد که‌ از لحاظ‌ ارتفاع‌ و وجود مأذنه‌ های بالای ‌ایوانش‌ به‌ قسمت‌ شمالی شباهت‌ دارد. دور تادور صحن‌ نمونه‌هایی وجود دارد که‌ هر کدام‌ دارای ایوانی خاص‌ است‌.

• صحن‌ موزه‌

این‌ صحن‌ به‌ «صحن‌ موزه‌» معروف‌ و در سمت‌ جنوبی حرم‌ مطّهر واقع‌ شده‌ است‌طول‌ آن‌ 24 و عرض‌ آن‌ 5/19 متر است‌ ، و در بالای آن‌ گنبدی به‌ ارتفاع‌ و محیط‌ 17 م‌ وجود دارد.
این‌ گنبد بر ستون‌های مزّین‌ با سنگ‌ مرمر و نقش‌ و نگارهای زیبا قرار گرفته‌ است‌.

درهای حرم‌ مطهر

مرقد مطّهر حضرت‌ معصومه‌ (س‌) دارای هشت‌ دَر است‌ . چهار تای آن‌ در صحن‌ نو و دوتای آن ‌در سمت‌ غربی مرقد واقع‌ شده‌اند. و یک‌ در آن‌ به‌ خیابان‌ موزه‌ و‌ در دیگر به‌ ورودی مدرسه فیضیه‌ باز می‌شود.

بناهای الحاقی به‌ حرم‌ مطهر

در اطراف‌ مرقد مطّهر حضرت‌ معصومه‌ (س‌) بناها و ساختمان‌ های دیگری وجود دارد، از جمله‌: مسجد بالاسر ، مسجد اعظم‌ ، مسجد طباطبائی (قدس‌) و مسجد امام‌ خمینی (قدس‌). در مرقد کتابخانه‌ای است‌ که‌ به‌ «کتابخانة‌ آستانه‌» معروف‌ است‌ هم‌ چنین‌ در حرم‌ موزه‌ای قرار دارد که ‌ورودی آن‌ از صحن‌ موزه‌ است‌ ، و هدایای با ارزش‌ و گران‌ بها که‌ در مرور زمان‌ به‌ مرقد شریف‌ اهدا شده‌ است‌ در آن‌ نگه‌داری می‌شود.