تفسیر سوره قدر
سوره قدر در «مکّه» نازل شده و دارای 5 آیه است. محتوای این سوره چنانکه از نامش پیداست بیان نزول قرآن مجید در شب قدر است، و سپس بیان اهمیت شب قدر و برکات و آثار آن در فضیلت تلاوت این سوره از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که فرمود: «هر کس آن را تلاوت کند پاداش کسی را دارد که ماه رمضان را روزه گرفته، و شب قدر را احیا داشته است». واضح است این همه فضیلت از آن کسی است که میخواند و میفهمد و به محتوایش جامه عمل میپوشاند، قرآن را بزرگ میشمرد و آیاتش را در زندگی پیاده میکند. در ادامه مطلب آسمونی به تفسیر سوره قدر می پردازیم.
تفسیر آیه 1 سوره قدر
شب قدر شب نزول قرآن! از آیات قرآن به خوبی استفاده میشود که قرآن مجید در ماه مبارک رمضان نازل شده است: «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» (بقره/ 185). و ظاهر این تعبیر آن است که تمام قرآن در این ماه نازل گردید.
و در نخستین آیه سوره قدر میفرماید: «ما آن [- قرآن] را در شب قدر نازل کردیم» (انا انزلناه فی لیلة القدر). تعبیر به «انا انزلناه» (ما آن را نازل کردیم) اشاره به عظمت این کتاب بزرگ آسمانی است که خداوند نزول آن را به خودش نسبت داده است.
نزول آن در شب «قدر» همان شبی که مقدرات و سرنوشت انسانها در تمام سال در آن شب تعیین میشود دلیل دیگری بر سرنوشت ساز بودن این کتاب بزرگ آسمانی است. از ضمیمه کردن این آیه با آیه سوره بقره نتیجه گیری میشود که شب قدر در ماه مبارک رمضان است، اما کدام شب است؟
از قرآن چیزی در این مورد استفاده نمیشود، ولی مشهور و معروف در روایات این است که در دهه آخر ماه رمضان و شب بیست و یکم، یا بیست و سوم است البته در روایات متعددی بیشتر روی شب بیست و سوم تکیه شده.
در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نیز نقل شده که فرمود: «تقدیر مقدرات در شب نوزدهم و تحکیم آن در شب بیست و یکم، و امضا در شب بیست و سوم است» و به این ترتیب بین روایات جمع میشود.
تفسیر آیه 2 سوره قدر
در این آیه برای بیان عظمت شب قدر، میفرماید: «و تو چه میدانی شب قدر چیست؟» (و ما ادراک ما لیلة القدر).
این تعبیر نشان میدهد که عظمت این شب به قدری است که حتی پیامبر با آن علم وسیع و گستردهاش قبل از نزول این آیات به آن واقف نبود.
تفسیر آیه 3 سوره قدر
و بلافاصله میگوید: «شب قدر بهتر از هزار ماه است» (لیلة القدر خیر من الف شهر).
بهتر بودن این شب از هزار ماه به خاطر ارزش عبادت و احیای آن شب است، و روایات فضیلت لیلة القدر و فضیلت عبادت آن، که در کتب شیعه و اهل سنت فراوان است این معنی را کاملا تأیید میکند. علاوه بر این نزول قرآن در این شب، و نزول برکات و رحمت الهی در آن سبب میشود که از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.
در بعضی از تفاسیر آمده است که پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله فرمود:
یکی از بنی اسرائیل لباس جنگ در تن کرده بود و هزار ماه از تن بیرون نیاورد و پیوسته مشغول (یا آماده) جهاد فی سبیل اللّه بود! اصحاب و یاران تعجب کردند و آرزو داشتند چنان فضیلت و افتخاری برای آنها نیز میسر میشد، آیه فوق نازل گشت و بیان کرد که «شب قدر از هزار ماه برتر است».
تفسیر آیه 4 سوره قدر
سپس به توصیف بیشتری از آن شب بزرگ پرداخته، میافزاید:
«فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل میشوند» (تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر).
با توجه به این که «تنزّل» فعل مضارع است، و دلالت بر استمرار دارد روشن میشود که شب قدر مخصوص به زمان پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و نزول قرآن مجید نبوده، بلکه امری است مستمر و شبی است مداوم که در هر سال تکرار میشود.
منظور از «روح» مخلوق عظیمی است ما فوق فرشتگان، چنانکه در حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که شخصی از آن حضرت سؤال کرد: «آیا روح همان جبرئیل است»؟
امام علیه السّلام در پاسخ فرمود: «جبرئیل از ملائکه است، و روح اعظم از ملائکه است، مگر خداوند متعال نمیفرماید: ملائکه و روح نازل میشوند»؟
منظور از «من کل امر» این است که فرشتگان برای تقدیر و تعیین سرنوشتها و آوردن هر خیر و برکتی در آن شب نازل میشوند، و هدف از نزول آنها انجام این امور است.
تفسیر آیه 5 سوره قدر
و در آخرین آیه میفرماید: «شبی است سرشار از سلامت (و برکت و رحمت) تا طلوع سپیده» (سلام هی حتی مطلع الفجر). هم قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احیاء آن معادل هزار ماه است، هم خیرات و برکات الهی در آن شب نازل میشود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان میگردد، و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل میگردند.
بنابراین شبی است سر تا سر سلامت و نور و رحمت از آغاز تا پایان، حتی طبق بعضی از روایات در آن شب شیطان در زنجیر است و از این نظر نیز شبی است سالم و توأم با سلامت.
در داستان ابراهیم ع آمده است که چند نفر از فرشتگان الهی نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند برای او آوردند و بر او سلام کردند (هود- 69) میگویند لذتی که ابراهیم (ع) از سلام این فرشتگان برد با تمام دنیا برابری نداشت، اکنون باید فکر کرد که وقتی گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل میشوند و بر مؤمنان سلام میکنند چه لذت و لطف و برکتی دارد؟! وقتی ابراهیم ع را در آتش نمرودی افکندند فرشتگان آمدند و بر او سلام کردند، و آتش بر او گلستان شد، آیا آتش دوزخ به برکت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر" برد" و" سلام" نمیشود؟
آری این نشانه عظمت امت محمد ص است که در آنجا بر خلیل ع نازل میشوند و در اینجا بر این امت اسلام .
نکته های شب قدر
-
چه اموری در شب قدر مقدر میشود؟
در پاسخ این سؤال، که چرا این شب، شب قدر نامیده شده؟ سخن بسیار گفتهاند، از جمله اینکه:
1: شب قدر به این جهت" قدر" نامیده شده که جمیع مقدرات بندگان در تمام سال در آن شب تعیین میشود، شاهد این معنی سوره دخان است که میفرماید:
إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذرِینَ فِیها یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ
"ما این کتاب مبین را در شبی پر برکت نازل کردیم، و ما همواره انذار کننده بودهایم، در آن شب که هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین میگردد" (دخان- 3 و 4).
این بیان هماهنگ با روایات متعددی است که میگوید: در آن شب، مقدرات یک سال انسانها تعیین میگردد، و ارزاق و سرآمد عمرها، و امور دیگر، در آن لیله مبارکه تفریق و تبیین میشود.
البته این امر هیچگونه تضادی با آزادی اراده انسان و مساله اختیار ندارد، چرا که تقدیر الهی به وسیله فرشتگان بر طبق شایستگیها و لیاقتهای افراد، و میزان ایمان و تقوی و پاکی نیت و اعمال آنها است.
یعنی برای هر کس آن مقدر میکنند که لایق آن است، یا به تعبیر دیگر زمینههایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتی با اختیار ندارد و بلکه تاکیدی بر آن است.
2: بعضی نیز گفتهاند آن شب را از این جهت شب قدر نامیدهاند که دارای قدر و شرافت عظیمی است (نظیر آنچه در آیه 74 سوره حج آمده است ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ آنها قدر خداوند را نشناختند").
3: گاه نیز گفتهاند به خاطر آن است که قرآن با تمام قدر و منزلتش بر رسول والا قدر، و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل گردید.
4: یا اینکه شبی است که مقدر شده قرآن در آن نازل گردد.
5: یا اینکه کسی که آن شب را احیا بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت میشود.
6: یا اینکه در آن شب، آن قدر فرشتگان نازل میشوند که عرصه زمین بر آنها تنگ میشود، چون تقدیر به معنی- تنگ گرفتن نیز آمده است مانند وَ مَنْ قُدرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ (طلاق- 7).
جمع میان تمام این تفسیرها در مفهوم گسترده"لیلة القدر" کاملا ممکن است هر چند تفسیر اول از همه مناسبتر و معروفتر است.
-
شب قدر کدام شب است؟
در اینکه "لیلة القدر" در ماه رمضان است تردیدی نیست، چرا که جمع میان آیات قرآن همین معنی را اقتضا میکند، از یک سو میگوید: قرآن در ماه رمضان نازل شده (بقره- 185) و از سوی دیگر میفرماید: در شب قدر نازل گردیده (آیات مورد بحث).
ولی در اینکه کدام شب از شبهای ماه رمضان است؟ گفتگو بسیار است، و در این زمینه تفسیرهای زیادی شده، از جمله شب اول، شب هفدهم، شب نوزدهم، شب بیست و یکم، شب بیست و سوم، شب بیست و هفتم، و شب بیست و نهم.
ولی مشهور و معروف در روایات این است که در دهه آخر ماه رمضان و شب بیست و یکم یا بیست و سوم است، لذا در روایتی میخوانیم که در دهه آخر ماه مبارک پیغمبر اکرم ص تمام شبها را احیا میداشت و مشغول عبادت بود.
و در روایتی از امام صادق ع آمده است که" شب قدر شب بیست و یکم یا بیست و سوم است"، حتی هنگامی که راوی اصرار کرد کدامیک از این دو شب است و گفت: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت کنم کدامیک را انتخاب نمایم؟! امام ع تعیین نفرمود، و افزود، ما ایسر لیلتین فیما تطلب:" چه آسان است دو شب برای آنچه میخواهی"! .
ولی در روایات متعددی که از طرق اهل بیت ع رسیده است بیشتر روی شب بیست و سوم تکیه شده، در حالی که روایات اهل سنت بیشتر روی" شب بیست و هفتم" دور میزند.
در روایتی از امام صادق ع نیز نقل شده که فرمود:
التقدیر فی لیلة القدر تسعة عشر، و الإبرام فی لیلة احدی و عشرین و الامضاء فی لیلة ثلاث و عشرین.
" تقدیر مقدرات در شب نوزدهم، و تحکیم آن در شب بیست و یکم، و امضاء در شب بیست و سوم است و به این ترتیب بین روایات جمع میشود.
ولی به هر حال هالهای از ابهام شب قدر را به خاطر جهتی که بعدا به آن اشاره میشود، فرا گرفته است.
-
چرا شب قدر مخفی است؟
بسیاری معتقدند مخفی بودن شب قدر در میان شبهای سال، یا در میان شبهای ماه مبارک رمضان برای این است که مردم به همه این شبها اهمیت دهند، همانگونه که خداوند رضای خود را در میان انواع طاعات پنهان کرده تا مردم به همه طاعات روی آورند، و غضبش را در میان معاصی پنهان کرده تا از همه بپرهیزند، دوستانش را در میان مردم مخفی کرده تا همه را احترام کنند، اجابت را در میان دعاها پنهان کرده تا به همه دعاها رو آورند، اسم اعظم را در میان اسمائش مخفی ساخته تا همه را بزرگ دارند، و وقت مرگ را مخفی ساخته تا در همه حال آماده باشند. و این فلسفه مناسبی به نظر میرسد.
-
آیا شب قدر در امتهای پیشین نیز بوده است؟
ظاهر آیات این سوره نشان میدهد که شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پیامبر اسلام ص نبوده، بلکه همه سال تا پایان جهان تکرار میشود.
تعبیر به فعل مضارع (تنزل) که دلالت بر استمرار دارد، و همچنین تعبیر به جمله اسمیه "سَلامٌ هِیَ حَتَّی مَطْلَعِ الْفَجْرِ" که نشانه دوام است نیز گواه بر این معنی است.
بعلاوه روایات بسیاری که شاید در حد تواتر باشد نیز این معنی را تایید میکند.
ولی آیا در امتهای پیشین نیز بوده است یا نه.
صریح روایات متعددی این است که این از مواهب الهی بر این امت میباشد، چنان که در حدیثی از پیغمبر اکرم ص آمده است که فرمود:
ان اللَّه وهب لامتی لیلة القدر لم یعطها من کان قبلهم: خداوند به امت من شب قدر را بخشیده و احدی از امتهای پیشین از این موهبت برخوردار نبودند".
در تفسیر آیات فوق نیز بعضی از روایات دلالت بر این مطلب دارد.
-
چگونه شب قدر برتر از هزار ماه است؟
ظاهر این است که بهتر بودن این شب از هزار ماه، به خاطر ارزش عبادت و احیای آن شب است، و روایات فضیلت لیلة القدر و فضیلت عبادت آن که در کتب شیعه و اهل سنت فراوان است این معنی را کاملا تایید میکند.
علاوه بر این، نزول قرآن در این شب، و نزول برکات و رحمت الهی در آن، سبب میشود که از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.
در حدیثی از "امام صادق" ع آمده است که به "علی بن ابی حمزه ثمالی" فرمود: "فضیلت شب قدر را در شب بیست و یکم و بیست و سوم بطلب، و در هر کدام از این دو یکصد رکعت نماز بجای آور، و اگر بتوانی هر دو شب را تا طلوع صبح احیا بدار و در آن شب غسل کن".
"ابو حمزه" میگوید: عرض کردم: "اگر نتوانم ایستاده این همه نماز بخوانم؟
فرمود: نشسته بخوان، عرض کردم: اگر نتوانم؟ فرمود: در بستر بخوان، و مانعی ندارد در آغاز شب خواب مختصری بکنی و بعد مشغول عبادت شوی، درهای آسمان در ماه رمضان گشوده است، و شیاطین در غل و زنجیرند، و اعمال مؤمنین مقبول است و چه ماه خوبی است ماه رمضان"؟!.
-
چرا قرآن در شب قدر نازل شد؟
از آنجا که در شب قدر سرنوشت انسانها برای یک سال، بر طبق لیاقتها و شایستگی های آنها، تعیین میشود، باید آن شب را بیدار بود، و توبه کرد و خودسازی نمود و به درگاه خدا رفت و لیاقتی بیشتر و بهتر برای رحمت او پیدا کرد.
آری در لحظاتی که سرنوشت ما تعیین میشود نباید انسان در خواب باشد، و از همه چیز غافل و بیخبر که در این صورت سرنوشت غمانگیزی خواهد داشت! قرآن چون یک کتاب سرنوشتساز است، و خط سعادت و خوشبختی و هدایت انسانها در آن مشخص شده است باید در شب قدر! شب تعیین سرنوشتها، نازل گردد، و چه زیبا است رابطه میان" قرآن" و "شب قدر"؟ و چه پر معنی است پیوند این دو با یکدیگر؟
