پیوند مسائل اخلاقی با یکدیگر

فضایل اخلاقی غالبا با یکدیگر مربوطند همان‏گونه که رابطه نزدیکی در میان رذایل اخلاقی دیده می‏شود. به همین دلیل، جدائی کامل آنها از یکدیگر غالبا امکان پذیرنیست.

این پیوند و ارتباط گاهی به خاطر ریشه‏های مشترک آنها است و گاه به خاطر پیوند ثمرات و نتایج آنها با یکدیگر.

در قسمت اول یعنی پیوند ریشه‏ها، مثالهای روشنی داریم; غیبت کردن در بسیاری از موارد زائیده صفت رذیله حسد است، شخص حسود می‏کوشد با غیبت کردن کسی که مورد حسد اوست، آبروی او را ببرد و شخصیتش را درهم بشکند; تهمت و افتراء، تکبر و خودبرتربینی، تحقیر و کوچک شمردن دیگران نیز بسیار می‏شود که از همان رذیله حسد سرچشمه می‏گیرد.

بعکس، علو طبع همان‏گونه که جلو طمع را می‏گیرد، با حسد و کبر و غرور و تملق و چاپلوسی نیز مبارزه می‏کند.

در مورد نتائج و ثمرات نیز این پیوند بخوبی دیده می‏شود، یک دروغ ممکن است‏سرچشمه دروغهای دیگر شود، و گاه برای توجیه آن دست‏به گناهان و خطاهای دیگری بیالاید; و یا با انجام یک جرم، جرائم دیگری انجام دهد تا آثار جرم اول را بپوشاند; و بعکس، انجام یک عمل اخلاقی مانند رعایت امانت، منتهی به محبت و دوستی و پیوند در میان افراد یا تعاون اجتماعی و مانند آن می‏شود.

در روایات اسلامی نیز اشارات لطیفی به این امر مهم آمده است; در حدیثی از علی علیه السلام می‏خوانیم که فرمود: «اذا کان فی‏الرجل خلة رائعة فانتظر اخواتها; هنگامی که در کسی صفت جالب و زیبایی ببینی، در انتظار بقیه صفات نیک او، باش!» 

در حدیث دیگری از امام صادق علیه السلام می‏خوانیم که فرمود: «ان خصال المکارم بعضها مقید ببعض; صفات شایسته با یکدیگر مربوط و مقیدند.» و در ذیل همین حدیث اشاره شده است‏به «صدق الحدیث وصدق الباس واعطاء السائل والمکافات بالصنایع واداء الامانة وصلة الرحم والتودد الی الجار والصاحب وقری الضیف وراسهن الحیاء; راستگویی، مقاومت در میدان جنگ، بخشش به درخواست کننده، پاداش نیکی به نیکی، ادای امانت، صله رحم، محبت نسبت‏به همسایه و دوست، و پذیرایی شایسته از مهمان، و در راس همه آنها حیاء قرار گرفته است.» 

در واقع حیا که روح آن تنفر از گناه و زشتیها است می‏تواند سرچشمه تمام افعال اخلاقی بالا بشود، همان‏گونه که صداقت پیوند نزدیکی با امانت و مقاومت در میدان مبارزه و پیوند و محبت و دوستی با بستگان و دوستان و همسایگان دارد.

در حدیث‏سومی از امام باقر علیه السلام می‏خوانیم: «ان الله عزوجل جعل للشر اقفالا وجعل مفاتیح تلک الاقفال‏الشراب، والکذب شر من الشراب; خداوند برای بدیها قفلهایی قرار داده و کلید آن قفلها را شراب قرار داده است و دروغ از شراب بدتر است.» اشاره به این که دروغ می‏تواند سرچشمه انواع گناهان شود.

شبیه همین معنی به صورت فشرده‏تری در حدیث امام حسن عسکری علیه السلام آمده است آنجا که فرمود: «جعلت الخبائث کلها فی‏بیت وجعل مفتاحها الکذب; تمام زشتیها و بدیها در اطاقی قرار داده شده (که در آن بسته است) و کلید آن دروغ است.»

این سخن را با حدیثی از پیامبراکرم صلی الله علیه و آله پایان می‏دهیم:

در روایتی آمده است، مردی خدمت رسول‏خدا صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: یارسول‏الله! من در پنهانی مرتکب چهار گناه می‏شوم، زنا و شرب خمر و سرقت و دروغ، فایتهن شئت ترکتها لک; هر یک از آنها را که بفرمایی به خاطر تو آن را ترک می‏کنم! (گویا آماده ترک همه آنها نبود، می‏خواست‏یکی را به خاطر رسول‏خدا صلی الله علیه و آله ترک کند. )

پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود: «دع الکذب; دروغ را رها کن!»

آن مرد از خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله بازگشت; هنگامی که تصمیم گرفت‏به سراغ عمل منافی عفت‏برود، به خودش گفت اگر این کار را انجام دهم ممکن است پیامبر صلی الله علیه و آله از من سؤال کند، اگر راست گویم حد بر من جاری می‏کند، و اگر دروغ بگویم پیمان خود را با او شکسته‏ام (ناچار این عمل را ترک کرد).

سپس تصمیم به سرقت و شرب خمر گرفت، باز همین فکر برای او پیش آمد، به خدمت پیامبر صلی الله علیه و آله برگشت و گفت:

«قد اخذت علی السبیل کله فقد ترکتهن اجمع; شما تمام راهها را بر من بستی، به همین جهت من تمام این گناهان را ترک خواهم نمود!» 

از مجموع آنچه گفته شد می‏توان نتیجه گرفت که در بسیاری از موارد برای تربیت نفوس و تهذیب اخلاق و مخصوصا اصلاح بعضی از خلق و خوها باید از اموری که پیوسته و وابسته به آن است‏شروع کرد، و از مقارنات و خلق و خوهای دیگر که با آن مرتبط است کمک گرفت.