فتح مصر به دست سپاه اسلام - 20 ق

آسمونی : پیامبر اکرم(ص) قبل از فتح مکه در سال ششم هجری، نامه هایی به سران کشورهای ایران، روم، یمن و مصر فرستاد و آنها را به ندای آزادی بخش اسلام نوید داد. اما پس از این که مسلمانان در عربستان به قدرت رسیدند. زمینه برای رساندن پیام الهی به تمامی نقاط جهان مهیا شد و مسلمین بر آن شدند تا پیام اسلام را به تمام جهانیان برسانند و به همین جهت متوجه دو امپراتوری بزرگ آن روز جهان یعنی روم و ایران شدند.

عمده فتوحات مسلمانان در زمان عمر حاصل شد که ایران، شام و فلسطین فتح شد و در ادامه به مصر پرداخته شد کشوری که ضمن داشتن تمدنی کهن و بی سابقه و موقعیت جغرافیایی مناسب، نقش خود را در شکل گیری حوادث دنیای اسلام به خوبی ایفا کرد و پس از فتح به صورت سکوی حملات آتی مسلمانان به افریقا و پل ارتباطی بین شرق و غرب جهان اسلام درآمد.

اگر فتح مصر و مناطق همجوار آن اتفاق نمی افتاد، شاید تسخیر اسپانیا نیز به وقوع نمی پیوست و آن تمدن عظیم و درخشان و آثار برجای ماندنی آن مایه افتخار نمی گشت. موقعیت مسلمانان پیش از فتح مصر بسیار حساس و خطرناک بود. هر چند مسلمانان شام و بیت المقدس را فتح نموده بودند، اما نقاط زیادی همچون صحرای سینا و مصر و تمام کشورهای شمال افریقا در دست رومیها بود و هر لحظه امکان داشت دشمن شکست خورده قوای خویش را گرد آورد و با بهره گیری از نیروی دریایی قوی خویش با حمله ای گسترده مسلمین را از شام و بیت المقدس بیرون براند. اما در صورت فتح مصر، ضمن خاتمه دادن به نفوذ دشمن در مناطق یاد شده، چنان که اشاره شد، زمینه برای گسترش اسلام به شمال افریقا نیز فراهم گردید. بنابراین مسلمین به وضعیت دشمن واقف شدند و قبل از این که آنان دست به کار شوند، خود را برای حمله آماده نمودند.

فتح مصر کاری بس شگفت انگیز بود زیرا مسلمین توانستند با لشکری ناچیز و با سرعت و سهولت کشوری را فتح نمایند که نفوذ به آن مشکل می نمود. صرفنظر از اعتقاد به تقدیر الهی و امداد غیبی و مژده پیامبر در مورد این فتح به عنوان علل اصلی، برآنیم تا علل و عوامل عینی و چگونگی این فتح و فلسفه تاریخی آن را مورد بررسی قرار دهیم.

فتح مصر

زمینه های تاریخی فتح مصر به دست عمروبن عاص

عمروبن عاص در دوران جاهلیت برای تجارت به مصر رفت و آمد می کرد و آبادانی و نعمتهای فراوان آنجا را دیده بود، از این رو به عمر پیشنهاد کرد که مصر کشور ثروتمندی است و نیروی دفاع ندارد و فتح آنجا را آسان جلوه داد و گفت: فتح آن مایه نیرومندی مسلمانان است و این که اگر مصر در دست رومیان باشد نفوذ عرب در شام و فلسطین پیوسته در معرض خطر خواهد بود. از طرفی وضعیت سوق الجیشی مصر که آن را به منزله دروازه شام و حجاز قرار داده بود، زمین حاصلخیز گندم زایش که آن را انبار آذوقه فلسطین به شمار می آورد، اهمیت پایتخت اسکندریه که مرکز نیروی دریایی روم بود و هم از این نظر که مدخل سواحل آفریقای شمالی بود. همه این ملاحظات سبب شده بود که عربان در آغاز توسعه و پیشرفت خود به مصر توجه خاص داشته باشند و عمروبن عاص که راههای مصر را به خوبی می شناخت به جستجوی میدان عملی بود که در آنجا از رقیب خود خالد سبقت گیرد.

نکته دیگر این که وضع آبیاری در عربستان مختل شده بود و محصولات زراعی نقصان یافته، جمعیت روزافزون را در خطر انداخته بود. از این رو محتملا احتیاج به زمین قابل کشت از جمله عواملی بود که دسته های مسلمانان را به جنبش درآورده بود و امپراتوری ایران و روم شرقی به سبب خسارتهای فراوانی که در جنگهای پیاپی به یکدیگر زدند به ضعف افتاده و همین ضعف مایه تشویق اعراب در کار حمله به متصرفات ایشان بود.

راجع به این نظریات باید گفت:

تمامی دلایلی که مورخان در فتح مصر اقامه نموده اند، احتمالا عللی است که در زمان واقعه چندان مطرح نبوده است و مورخان در تحلیل تاریخی بدان پرداخته اند. اما نظر ویل دورانت در این خصوص صحیح نمی باشد، زیرا اساسا در عربستان سیستم کشاورزی و آبیاری پیشرفته ای وجود نداشته که مختل شود و محصولات کشاورزی نقصان یابد. البته ایشان این عامل را احتمال فرض نموده است و در جای دیگر علت اصلی را شهادت طلبی مسلمانان می داند.

از طرفی مستشرقانی که از دید مادی به موضوع نگاه می کنند، دلایلی از قبیل کمبود منابع درآمد و یا تصرف نقاط سوق الجیشی و حاصلخیز را مطرح می کنند. ولی به اعتقاد ما مهمترین علت برای تصرف مصر، همانا شور و شوق مسلمانان مخلص برای شرکت در جهاد و رهایی توده های مردم از زیر بار ستم و مالیاتهای سنگین و همچنین مهیا کردن زمینه ای مناسب به منظور گرایش آنان به اسلام بوده است.

این که چه بسا برخی از سران و یا فرماندهان لشکر نظراتی سودجویانه داشته اند، اما توده های مسلمانی که در این فتوحات شرکت می کردند شور و شوق شهادت و رساندن پیام الهی آنان را به این میادین می کشاند. و این نکته ای است که در گفتگوی عبادة بن صامت با مقوقس، در فتح مصر بدان اشاره شده است:

عباده گفت: «تنها چیزی که برای ما مسلمانان اهمیت دارد، جهاد در راه خدا و جلب رضایت اوست. ما هرگز با دشمن خود که همان دشمن خداست به خاطر رغبت به دنیا و یا افزون طلبی نمی جنگیم. زیرا برای ما تفاوت نمی کند صاحب طلاهای فراوان باشیم یا یک درهم مالک نباشیم. ما از دنیا فقط آن مقدار می خواهیم که غذایی بخوریم و سدجوعی بکنیم تا بتوانیم به جهاد در راه خدا ادامه دهیم.» 

مؤید این مطلب، گفتار ویل دورانت است، آنجا که می گوید:

«سرداران اسلام که از اصحاب آیین پیامبر بودند، پیش از جنگ به نماز و نیایش می پرداختند و به مرور زمان این اعتقاد در پیروانشان ریشه دوانیده بود، که مرگ به هنگام جهاد درهای بهشت را برایشان خواهد گشود.»