نقدی بر فیلم مستند "خنده در تاریکی"

نقد از مرجان دلپسند اختصاصی آسمونی

شروع تئاتر به مفهوم امروزی آن در ایران از سال 1879 تا  1884 در رشت و از سال 1887 در اصفهان بر می گردد و به طور رسمی آغاز می شود. "مستند خنده در تاریکی" فیلمی است درباره تاریخ تاتر در ایران. مژگان خالقی کارگردان فیلم در این اثر مستند خود به بررسی پیدایش تاتر در ایران پرداخته است و در این فیلم اطلاعات جالبی در اختیار بیننده قرار داده است از جمله اینکه در بین سالهای (1879_1887) مدارس ارامنه نقش مهمی در گسترش تئاتر داشته اند. هم چنین ارامنه نیز خود پایه گذار تئاتر "جلفای نو" بوده اند. از نوابغ تئاتر ارامنه می توان به" ماسیس ماتیان" اشاره نمود. از دیگر هنرمندان تئاتر ارامنه که توانست پیوندی دوباره مابین تئاتر ارامنه و اصفهان به وجود بیاورد و نخستین با در نقش اتللو در تئاتر ی با همین نام به روی صحنه برود، به" سیرانوش" بانوی  ارمنی اشاره نمود. آن هم در زمانی که نقش زنان را در تئاتر مردان اجرا می کردند. نخستین نمایشنامه فارسی زبان تئاتر اصفهان به قلم "هاراتون هورداناییان" در سال 1900 میلادی بود. یک داستانی بومی با نقش "حاجی آقا سورمه ای" که نقش معروف نمایش های روحوضی بود. همان حاجی آقایی که بعدها جد تمام حاجی های مختلف صحنه های تئاتر اصفهان از جمله "حاج عبدالغفار" می شود.

به نقل از" پرویز ممنون" قدیمی ترین شکل نمایش در ایران با داشتن تمام شرایط و عوامل دراماتیک "تعزیه " نام دارد. اصفهان نیز خود از پیشگامان اجرای تعزیه است . خصوصا در آخرین سالهای سلطنت پادشاه صفویان، پیشینه نمایش  در ایران نیز به سیصد سال پیش و به دوره ای که مراسم متنوع نمایش مذهبی ایرانی در نیمه قرن هفدهم و هجدهم شکل می گیرد، بر می گردد. فیلم سینمایی مستند بلند "خنده در تاریکی" سومین تجربه مژگان خالقی در زمینه مستند سازی و پنجمین اثر در حوزه فیلم است. فیلمی به مثابه یک آلبوم زنده به بررسی تاریخچه تئاتر  می پردازد و  تغییر و تحولات تاریخی آن را از بدو ورود ارامنه به اصفهان را بررسی می کند. همچنین به فعالیت ها و حوادث و رویدادهایی از چند نسل از هنرمندان، بازیگران تئاتر، نویسندگان و پژوهشگران در حوزه تئاتر اشاره می کند. بسیاری از پیشکسوتان تئاتر ایران خصوصا اصفهان در این فیلم مستند سینمایی به بیان حوادث و رویدادهای آن دوران با بیانی انتقادی و به شیوه ای متفاوت می پردازند، به نحوی که مخاطب نسل حاضر بتواند به جزئیات تئاتر آن زمان آگاهی پیدا کند.

از دیگر پیشکسوتانی که در این فیلم سینمایی به بیان خاطرات و حوادث و رویدادهای آن زمان پرداخته اند، می توان به افرادی همچون (نیگید میرزاییاس، ناصر کوشان، پرویز ممنون، کیومرث پوراحمد، علی رفیعی، نصرت اله وحدت، ژاله رجایی، لیلا پرویزی، مایکل آقاجانیان، هوشنگ حریرچیان، اسکندر رفیعی، محمدعلی میاندار و جهان بخش سلطانی اشاره کرد. از دیگر بنیان گذاران تئاتر در اصفهان می توان به نام "ارحام صدر" اشاره نمود. هنرمندی در تئاتر ایران و که تئاتر را ارتباطی دوسویه بین صحنه و مردم می دانست و موضوعات نمایشنامه هایش نیز مرتبط با حوادث و رویدادهای جامعه آن زمان بود. ابداع حرکات و کشف نکات جدید در اجرای تئاتر از دیگر صفات او می باشد. برخی دیگر از هنرمندان تئاتر نیز از او به عنوان یک کمدین و بازیگر توانمند و یک تاریخ شفاهی یاد می کند. در پاسداشت این کارگردان، هنرمند و پیشکسوت تئاتر نیز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به کوشش انجمن آثار مفاخر فرهنگی کتابی چاپ و منتشر نمود که در آن به بیان زندگی نامه، خاطرات، آثار هنری او می پردازد. از دیگر هنرمندان قدیمی و باتجربه ای که تجربه کارگردانی در تئاتر اصفهان داشته است نیز می توان به محمد میرزا رفیعی اشاره کرد. از دیگر پیشکسوتان رشته تئاتر می توان به "ناصر فرهمند" و " ممیزان" اشاره کرد. از استاد" ناصر فرهمند"در مقام سرپرست و کارگردان و اولین هنرمند حرفه ای تئاتر اصفهان یاد می شود و به عنوان موسس" تماشاخانه المپ"، یاد می کنند.

یکی از نکات مثبت این فیلم سینمایی ارائه تصاویری آرشیوی از بازیگران و هنرمندان تئاتر از دوران ابتدایی ارامنه و شکل گیری تئاتر به شکل رسمی در ایران خصوصا اصفهان می باشد. این فیلم مستند سینمایی به معرفی شخصیت ها و پیشکسوتانی در حوزه تئاتر می پردازد که کمتر از آنها یاد می شود.   نقد از مرجان دلپسند