خداحافظی با کتابخانه ، با ظهور کتابخانه های مجازی ، دیجیتال و الکترونیک

ظهور وب و فناوری های مرتبط با آن، کتابخانه ها را بر آن داشت تا در محیط جدیدی حضوری فعال داشته و به ارائه خدمات به کاربران خود بپردازند. آسمونی در این بخش به معرفی کتابخانه های مجازی ، دیجیتال و الکترونیک و تفاوت های آن ها می پردازد.

خداحافظی با کتابخانه ، با ظهور کتابخانه های مجازی، دیجیتال و الکترونیک

کتابخانه دیجیتالی

آسمونی : کتابخانه دیجیتال کتابخانه ای است که مواد وخدمات دیجیتالی را شامل می شود . مواد دیجیتالی آیتم هایی هستند که از ظریق ابزار و شبکه های دیجیتالی ( دودویی) ذخیره ، پردازش و انتقال داده می شوند. خدمات دیجیتالی ، خدماتی ( کمک های ارجاعی ) هستند که منابع را به صورت دیجیتالی از طریق شبکه های کامپیوتری تحویل یا ارائه می دهند . کتابخانه های دیجیتالی درواقع مجموعه هایی هستند که امکانات لازم را برای انتخاب ، سازماندهی، دسترسی ، تفسیر ، انتقال ، نگهداری ، انجام و تضمین دوام مجموعه آثار دیجیتالی فراهم می آورند به نحوی که این منابع از نظر اقتصادی نیز برای استفاده به وسیله یک گروه مشخص یا مجموعه ای از گروه ها، قابل دسترسی باشد.

محتوای کتابخانه های دیجیتال شامل منابع اطلاعاتی در قالب الکترونیکی (متن ، صوت، تصویر، ویدیو ) که برخی از آن ها ممکن است به صورت تجاری از ناشران و عرضه کنندگان منابع و پایگاه های اطلاعاتی خریداری شوند .نمونه های الکترونیکی منابع چاپی موجود در کتابخانه ها که می توانند کتابها ، مجلات ومنابع دیداری و شنیداری ، نسخ خطی ، نقشه ها و غیره باشند . منابع اطلاعاتی با کیفیت بالا و منحصر به فردی که از طریق محیط اینترنت قابل دسترس هستند یا حتی متعلق به مجموعه کتابخانه های دیگر در محیط وب باشند . این کتابخانه ها ، مؤسسات و سازمان هایی هستند که منابع مختلف شامل منابع انسانی و تجهیزات مورد نیاز برای ارائه خدمات کتابخانه ای مثل فهرست نویسی ، رده بندی، اطلاع رسانی ، روابط بین کتابخانه ای ، مواد آموزشی ، منابع کتابخانه ای و دیگر خدمات را با استفاده از شبکه های پرسرعت ، مهیا می سازند .

آسمونی : کتابخانه های دیجیتالی به معنای جایگزین کتابخانه های سنتی نیستند ، بلکه بیشتر یک بخش الحاقی آنها محسوب می شوند. سه دلیل وجود دارد که چرا کتابخانه های دیجیتالی نسبت به کتابخانه های سنتی از مزایای بیشتری برخوردارند : اول اینکه با وجود انواع روشهای جدید برای ذخیره سازی اطلاعات وداده ها،کتابها ونشریات به تنهایی به هیچ وجه برای فراهم کردن داده های یک کتابخانه امروزی کافی نمی باشند.دوم اینکه یکی از وظایف اصلی کتابخانه ها و آرشیو ها در سراسر جهان تضمین حفظ و نگهداری اسناد ومطالب تاریخی است .. سوم اینکه باخلق کتابخانه های دیجیتالی که در اینترنت وجود دارند ، اطلاعات از هرسوی جهان برای هرکسی که به اینترنت دسترسی داشته باشد فراهم است .

کتابخانه الکترونیکی و کتابخانه دیجیتالی

آسمونی : کتابخانه های الکترونیکی یک گام فراتر از کتابخانه های خودکار، و کتابخانه های دیجیتالی یک گام فراتر از کتابخانه های الکترونیکی هستند. در کتابخانه های الکترونیکی حضور فیزیکی پر رنگ تر از کتابخانه های دیجیتالی است و این کتابخانه ها همانند کتابخانه های سنتی و خودکار دارای ساختمان ، تجهیزات ، قفسه ها ، منابع و کتابدار است و به همان روش های خودکار و سنتی سازماندهی و اداره می شود. تفاوت آن با کتابخانه های سنتی در این است که این کتابخانه ها دارای مواد غیر چاپی مثل فیلم ، میکروفیلم ، میکروفیش ، انواع لوح های فشرده و منابع مشابه نیز است . در این کتابخانه ها ارائه خدمات هم به صورت سنتی و خودکار است و هم به صورت شبکه ای و دیجیتالی ، منتها استفاده از ارتباطات شبکه ای و دیجیتالی در آن نوپاست و معمولا بازیابی اطلاعات در آن از طریق شبکه محلی انجام می شود.

اما در کتابخانه های دیجیتالی حضور فیزیکی خیلی کمرنگ شده است و تعداد منابع چاپی در آن به میزان خیلی کمی است البته ، خود این منابع چاپی نیز ابتدا دیجیتالی شده ، بعد به کاربران ارائه می گردد . در این کتابخانه ها ارائه خدما ت به طور کلی خودکار و دیجیتالی است و کاربران از طریق شبکه های ارتباطی به منابع دیجیتالی ذخیره شده در این کتابخانه ، دسترسی یافته و از ان بهره مند می شوند . نقش کتابدار واسط در اینجا خیلی کمرنگ است و بیشتر جنبه آموزشی و مشاوره ای دارد.

کتابخانه های ترکیبی یا پیوندی

کتابخانه هایی هستند که در مرحله گذر از سنتی به دیجیتالی اند و بخشی از مجموعه شان به صورت چاپی و سنتی وبخشی هم به صورت دیجیتالی است در واقع هم بخش عظیمی از مخزن آنها سنتی است ولی ارائه خدمات و سیستم های امانت ، کاوش ، رزرو و حتی قسمتی از پاسخگویی به سئوال ها هم از طریق شبکه کتابخانه و اینترنت و یا سایر رسانه های مدرن انجام می گیرد. در این نوع کتابخانه ها معمولا مواد را با اسکن کردن وارد آرشیو الکترونیکی کرده بطور خودکار نمایه سازی و از طریق رابط ها بر روی اینترنت و یا اینترانت در دسترس علاقه مندان و پزوهشگران قرار می دهند و تجهیزات مورد نیاز برای این نوع کتابخانه ها عبارتند از : دستگاه اسکن ، پایگاه اطلاعات ، رابط ، شبکه یا محمل اطلاعاتی مثل اینترنت ، اینترانت ، ایستگاه های کاری کاربران و...

آسمونی : کتابخانه ترکیبی ، فن آوریها یی را در ذهن متصور می سازد که حاصل پیشرفت های نوین پروژه های کتابخانه الکترونیکی ، مجازی و یا دیجیتالی هستند.در واقع کتابخانه هایی هستند که قسمت اعظمی از مجموعه آنها سنتی است و در کنار آن ارائه بعضی از فعالیت های کتابخانه شامل فهرست نویسی و سازماندهی، سیستم امانت و مرجع و غیره به صورت کامپیوتری می باشد و بعضا ارائه خدمات مرجع وجست وجوی مطالب تحقیقی از طریق اینترنت یا بانکهای اطلاعاتی کامپیوتری انجام می گیرد .

کتابخانه مجازی

آسمونی : کتابخانه های مجازی با ظهور فن آوریهای جدید و با استفاده از اینترنت به وجود آمدند.این کتابخانه ها امکان دستیابی به فهرست ها و پایگاه های اطلاعاتی را فراهم می سازند و پژوهشگران را به سوی منابعی که به سختی پیدا می شوند هدایت می کنند و ارائه همه این خدمات به طور شبانه روزی و در هفت روز هفته از طریق وب سایت های آنها انجام پذیر هستند.بدون اینکه از نظر فیزیکی به مکانی برای مراجعه فرد جهت درخواست و دسترسی به اطلاعات نیاز باشد.

یک کتابخانه مجازی ، مجموعه سازمان یافته ای از پیوندها به اسناد نرم افزارها ، تصاویر ، پایگاه ها ی داده ای و... در یک شبکه و یامجموعه ای از شبکه های رایانه ای می باشد. هدف یک کتابخانه مجازی این است که کاربران را در یافتن اطلاعات مورد نیاز از طریق منابع موجود در پایگاه های کتابخانه یاری کرده و وظایف مجموعه سازی، دسترس پذیر ساختن و اشاعه را انجام می دهد.صفت مجازی بیشتر به فقدان بعد مکانی این نوع کتابخانه اشاره دارد و این نوع کتابخانه ها وجود فیزیکی نداشته ، روی شبکه های کامپیوتری ایجاد شده و در دسترس مراجعان قرار می گیرند. بدین خاطر کتابخانه های نامرئی نیز نامیده شده اند.

آسمونی : کتابخانه های مجازی ، نمونه بارز رشد توانایی و انسجام پروتکل های سرویس دهنده /سرویس گیرنده است که دسترسی به اطلاعات موجود در شبکه اینترنت را ممکن می سازد . کتابخانه های مجازی اولیه در واقع فهرستی از پیوندهای مرتبط به یک موضوع خاص بودند که توسط کتابداران جمع آوری می شدند تا کاربران را تا حدودی در پیدا کردن اطلاعات مورد علاقه خود یاری کنند. با رشد کردن و گسترش یافتن مقدار اطلاعات موجود، نگهداری و مدیریت آنها نیز مشکل تر می گردد.

آسمونی : از دیدگاه سنتی کتابخانه مکانی است ک در آن حافظه جمعی بشری ذخیره شده است . کتابخانه مجازی نیز چنین کاربردی دارد ، اما مدارک در کتابخانه مجازی به شکل رقمی نگهداری می شوند. دیگر کتابخانه نیاز به مکانی فیزیکی برای آنکه فرد جهت درخواست و دسترسی به اطلاعات به آنجا مراجعه کند ندارد برای مثال بر روی وب جهانی در محیط اینترنت فرد قادر به دسترسی به کتابخانه های مجازی از طریق موضوع است .و در این کتابخانه فرد می تواند کتب و مدارک مورد نیازش را بیابد موضوع ها به صورت الفبایی تنظیم شده اند و فرد می تواند از میان فهرست های بلند،موضوع مورد علاقه اش را دقیقا انتخاب و به گنجینه ای از مواد در آن زمینه دسترسی پیدا کند.منطق این کار آن است که شرایط لازم جهت دسترسی یکسان به آثار بزرگ جهانی فراهم شود .

کتابخانه های سازمانی وعمومی تأثیر و نقش مهمی در ترقی کتابخانه های مجازی داشته اند . با استفاده از شبکه ها این نوع کتابخانه ها می توانند فهرست موجودیهای خود را برای سایر کتابخانه های مشابه دسترس پذیر نماینداز طریق نظام امانت بین کتابخانه ای مشتریان می توانند کتابها ومدارک مورد نیازشان را بدون مراجعه به سایر کتابخانه ها دریافت کنند مشتریان همچنین می توانند منابع مورد نیازشان را با استفاده از ابزارهایی نظیر پایگاه های داده، از کتابخانه ای مجاز ی دریافت کنند.

سایر انواع خدمات خویل مدرک ، نظیر تهیه فوری مدرک و پایگاه های داده متن کامل در کتابخانه های مجازی قابل عرضه است . از جنبه نظری مشتریان می توانند اقلام مورد نیازشان را تقریبا فوری دریافت کنند .

خدمات اطلاعاتی که توسط کتابخانه های مجازی عرضه می شوند را می توان بر اساس سطح دسترسی کاربران به سه دسته عمده تقسیم کرد:

1) خدمات اطلاعاتی که برای عموم کاربران قابل دسترسی و بهره برداری هستند ، نظیر خدمات مرجع . همچنین اطلاعاتی که برای گروه قرار می گیرند اغلب شامل : اطلاعات توصیفی و چکیده منابع اطلاعاتی ، راهنماهای استفاده از کتابخانه ، آموزش نحوه جستجو در پایگاه های اطلاعاتی کتابخانه وشبکه اینترنت می شوند.

2) خدمات و اطلاعاتی که برای کاربران دارای شرایظ خاص قابل دسترسی می باشند ( نظیر کاربرانی که دارای کد کاربری هستند یا کاربرانی که از مراکز ویژه ای با وب سایت کتابخانه ارتباط برقرار می کنند) . دسترسی به پایگاه های اطلاعاتی تمام متن مقالات و تمامی منابع اطلاعاتی مجموعه نظیر: کتاب های الکترونیک ، پایان نامه ها، گزارشات تحقیقی ،.... در این گروه قرار دارند.

3) خدمات مرجع همانطور که در کتابخانه های سنتی از مهمترین خدمات کتابخانه ای محسوب می شوند، درکتابخانه های مجازی نیز از بحث انگیزترین خدمات اطلاع رسانی می باشند.خدمات مرجع الکترونیک از لحاظ نحوه ارائه به دو گروه عمده ، خدمات مرجع همزمان و خدمات مرجع غیر همزمان تقسیم می شوند.

خدمات مرجع غیر همزمان:

آن دسته از خدماتی هستند که در آن خدمات مرجع با اندکی تأخیر نسبت به زمان درخواست ارائه می شوند.پست و نمابر از ابزارهای سنتی عرضه خدمات مرجع غیر همزمان هستند که در محیط های اطلاعاتی غیر الکترونیک از دیر باز به کار گرفته می شده اند.در محیط های اطلاعاتی نوین عرضه خدمات مرجع از طریق پست الکترونیکی متداول ترین و پایه ای ترین شکل خدمات مرجع است.

خدمات مرجع همزمان :

آسمونی : آشناترین و قدیمی ترین شکل خدمات مرجع همزمان می باشد. خدماتی است که به صورت چهره به چهره و در بخش مرجع کتابخانه ها ارائه می شوند.عرضه خدمات مرجع به طور همزمان و بدون تأخیر در کتابخانه های مجازی ،همواره فکر کتابداران را به خود مشغول ساخته است. در این میان ، ویدئو کنفرانس و گفتگوهای محاوره ای از جذاب ترین شیوه ها برا ی ارتباط مستقیم با کاربر و ارائه خدمات مرجع همزمان بوده اند .از بین دو شیوه فوق خدمات مرجع همزمان از طریق ویدئو کنفرانس به دلیل نیازهای فنآورانه از قبیل :پهنای باند ، ارتباط شبکه ای سریع و فوری ، دوربین های ویدئویی و... د رحال حاضر رواج کمتری دارد . گفتگوی محاوره ای در مقایسه با ویدئو کنفرانس نیاز به تجهیزات کمتری دارد و با سهولت بیشتری قابل عرضه است .

کتابخانه مجازی و کتابخانه الکترونیکی

آسمونی : با توجه به مباحث گذشته می توان به تفاوت های میان کتابخانه مجازی و کتابخانه الکترونیکی اشاره کرد:

1) منابع کتابخانه الکترونیکی شامل منابع چاپی و غیر چاپی از قبیل فیلم ، میکروفیلم ، میکروفیش، انواع لوح فشرده و منابع اینترنتی است . در حالی که کتابخانه مجازی ، فاقد هر نوع ماده ملموس ، خواه چاپی و خواه غیر چاپی است.

2) کتابخانه الکترونیکی ، درست مانند کتابخانه سنتی و خودکار دارای ساختمان ، تجهیزات ، مکان و منابع فیزیکی است و لی کتابخانه مجازی کتابخانه ای بدون دیوار و بدون منابع و موجودیت فیزیکی است.

3) در کتابخانه الکترونیکی ، کاربر می تواند به محل کتابخانه مراجعه کند و از خدمات و منابع آن چه به شکل چاپی و چه به شکل غیر چاپی استفاده کند ولی مراجعه کاربر به کتابخانه مجازی معنا ندارد و کاربران فقط از راه دور و از طریق شبکه های ارتباطی می توانند به منابع آن دسترسی داشته باشند .

4) در کتابخانه الکترونیکی ، کتابدار همان نقش واسط میان کاربران و منابع اطلاعاتی را دارد ولی در کتابخانه مجازی فقط میان تولید کننده اطلاعات و دریافت کننده آن ارتباط برقرار می شود از این رو به کتابدار در نقش واسط نیازی نیست.

5) کتابخانه الکترونیکی کتابخانه ای است که نه تنها دستیابی به منابع مجموعه خود را فراهم می آورد بلکه دستیابی به منابع دیگر مجموعه ها را نیز ممکن می سازد . اما کتابخانه مجازی هر چند می تواند دسترسی به منابع دیگر مجموعه ها را فراهم سازدولی خود دارای منابع و مجموعه خاص نیست.

6) استفاده می شود. بنابراین کتابخانه مجازی ، خود از چندین کتابخانه الکترونیکی تشکیل می شود که در یک فضای مجازی و در یک شبکه دیجیتالی منابعاشان را به اشتراک می گذارند.

کتابخانه مجازی و کتابخانه دیجیتالی

آسمونی : تفاوت های میان کتابخانه مجازی و کتابخانه دیجیتالی عبارتند از :

1) کتابخانه دیجیتالی کتابخانه ای است مشابه کتابخانه های سنتی ، با این تفاوت که منابع آن در فرمت دیجیتالی است . این بدان معناست که کتابخانه های دیجیتالی نیز مانند کتابخانه ها ی سنتی دارای ساختمان و تجهیزات ، کتابدار در نقش واسط ، منابع فیزیکی و مجموعه خاص است و تنها تفاوت آن با کتابخانه های سنتی درنوع مواد ( دیجیتالی بودن آن ) و در نتیجه قابلیت استفاده از آن در شبکه ، و بدین ترتیب امکان دسترسی از راه دور به این منابع است . در حالی که کتابخانه مجازی کتابخانه ای بدون دیوار و بدون منابع و فاقد کتابدار در نقش واسط است.

2) در کتابخانه دیجیتالی ، استفاده از اطلاعات الکترونیکی به عنوان یک بخش از استفاده کل ، مرتبا در حال افزایش و استفاده از منابع چاپی به عنوان یک بخش از استفاده کل ، در حال کاهش است . یعنی هنوز آن فرمت چاپی و حضور فیزیکی کاملا رخت بر نبسته است . می توان گفت کتابخانه دیجیتالی ، یک گام فراتر از کتابخانه الکترونیکی و یک گام عقب تر از کتابخانه مجازی است .

3) ویژگی عمده کتابخانه دیجیتالی دسترسی به آن ، از هر مکان و در هر زمان است که از این حیث درست مانند کتابخانه مجازی است . اما این دسترسی محدود به مجموعه ای خاص است که این مجموعه حتی ممکن است دارای اسنادچاپی نیز باشد ( هر چند که این اسناد ابتدا به فرمت دیجیتال تبدیل شده ، بعد مورد استفاده قرار می گیرند) و در یک محل خاص گرد آوری شده و از یک محل خاص ارائه خدمات می شود ( برای راحتی درک این موضوع می توانید یک کتابخانه سنتی را در نظر بگیرید که به جای فقسه هایی از کتاب، دارای قفسه هایی از منابع دیجیتالی است که در یک مکان خاص گرد آوری شده و می تواند در شبکه ها قرار گرفته و از راه دور نیز بازیابی شود.

البته کتابخانه دیجیتالی علاوه بر مجموعه خود به دیگر مجموعه ها نیز دسترسی دارد) ، اما کتابخانه مجازی در واقع " یک مرکز ارجاعی پیوسته" است که پیوندهایی را به سایت های دارای مجموعه اشیای اطلاعاتی مرتبط ، فراهم می کند . گروهی از سایتهای مرتبط ، و پیوندهایی به آن سایت ها و یا نشانی های اینترنتی است . در واقع کتابخانه مجازی به خودی خود فاقد منابع و مجموعه و مکان خاص است و منابع اطلاعاتی آن گرد آوری نشده است و در سراسر جهان گسترده است . یعنی منابع کتابخانه مجازی ، همان منابع کتابخانه های الکترونیکی و دیجیتالی هستند و کتابخانه مجازی فقط ارجاعات به آنها را فراهم می کند.

4) هم کتابخانه الکترونیکی و هم کتابخانه دیجیتالی می توانند کتابخانه مجازی باشند . در صورتی که اگر فقط به صورت مجازی باشند، به این معناست که کتابخانه ای به مفهوم واقعی ( کتابخانه ای دارای منابع و ساختمان و تجهیزات فیزیکی ) وجود نداشته باشد . به عنوان مثال ، یک کتابخانه مجازی می تواند شامل منابع و موادی از چندین کتابخانه مجزا باشد که در یک فضای مجازی با استفاده از رایانه و شبکه های رایانه ای سازمان یافته و قابل دسترس است.