فرق بین فضیلت و رذیلت

فضیلت‏ حکمت عبارت است از علم به حقایق اشیاء و اعیان موجودات چنانکه هستند، و حکمت از یقین و آرامش خاطر جدا نخواهد بود.بنابر این صرف فراگرفتن بعضی از مسائل و بیان کردن آن حتی به نحو شایسته و درست اما بدون وثوق و اطمینان نفس حکمت نیست، و فرا گیرنده چنین چیزی حکیم نیست، زیرا حقیقت‏حکمت از اذعان یقینی منفک نیست و او فاقد این حال است.مثل او مانند تشبه کودکان به مردان است، یا بعضی از حیوانات [همچون طوطی و میمون] که اقوال و افعال انسان را محاکاة و تقلید می‏کنند. اما فضیلت عفت (خویشتن‏داری) را دانستی که عبارت است از ملکه اطاعت و فرمان بردن قوه شهوت از عقل، به طوری که کار و تصرف قوه شهوت محدود به امر و نهی عقل باشد، به این معنی که مقدم داشتن مصلحت و رو گرداندن از مفسده به اشاره و تجویز او باشد و در اوامر و نواهی عقل مخالفت نکند.و سزاوار است که انگیزه اتصاف به آن ملکه (خوی) و صدور آثار آن صرفا همان فضیلت و کمال بودن آن برای نفس و حصول سعادت حقیقی باشد، نه چیزی دیگر از قبیل دفع ضرر یا جلب نفع یا اضطرار و ناچاری.بنابر این اعراض از لذایذ دنیوی برای کسب و تحصیل لذایذ بیشتری از همان نوع، عفت نیست، چنانکه بعضی کسان ترک دنیا را برای دنیا می‏خواهند، و همچنین در ترک آن به سبب سستی و ضعف و خود آن قوه و آلت آن یا به علت اینکه از کثرت دست‏یازی به آنها حال نفرت پدید آمده است‏یا به واسطه ترس از بیماریها یا آگاهی مردم و سرزنش آنان یا به سبب درک نکردن آن لذات چنانکه حال کوه‏نشینان و بیابان‏گردان چنین است، اینها و مانند اینها عفت نیست. اما فضیلت‏ شجاعت، دانستی که ملکه انقیاد و اطاعت قوه غضب از عقل است‏به طوری که کارها و تصرفاتش بر حسب امر و نهی او باشد.و اتصاف به آن و صدور افعال و آثار آن انگیزه‏ای جز کمال و فضیلت‏ بودن آن نداشته باشد. بنابر این اقدام بر کارهای هولناک و فرو رفتن در جنگهای سخت و بزرگ و بی‏باکی نسبت‏به درد و رنجها و شکنجه‏ها برای رسیدن به جاه و مال یا دستیابی به همسری صاحب جمال، یا دیگر شهوتها صادر از ملکه شجاعت نیست‏بلکه منشا آن یا رذیلت آزمندی یا ترس است چنانکه حال لشکریان ستمکار یا راهزنان و دزدان چنین است. پس کسی که در کارهای هولناک بیشتر فرو می‏رود و برای رسیدن به آن اغراض حتی نسبت‏به قهرمانان جرات بیشتری بروز می‏دهد بیشتر ترسو و حریص است، نه اینکه واقعا شجاعتر و دلاورتر باشد.و بر همین قیاس، وقوع در مهلکه‏ها و خطرها که ممکن است‏به سبب تعصب درباره نزدیکان و پیروان باشد و بسا باعث آن تکرار این افعال همراه با غلبه و پیروزی است و او مغرور از آن بنا به عادت باکی از اقدام ندارد.مثل او مانند مرد مسلحی است که از جنگ با یک کودک پروائی ندارد و بنابر این عدم احتراز وی به سبب شجاعت نیست‏بلکه به واسطه ناتوانی کودک است.و از این قبیل است‏حمله کردن و دلیری نمودن بعضی از حیوانات که از ملکه شجاعت ناشی نشده است‏بلکه از طبیعت نیرو و غلبه صادر شده است. خلاصه آنکه شجاع واقعی افعالش به فرمان و اشاره عقل صادر می‏شود و انگیزه‏ای جز نیک و زیبا بودن شجاعت ندارد، و چه بسا مواردی که حذر کردن از آنچه هولناک است مقتضی عقل است و با شجاعت منافاتی ندارد، و بسا که استقبال از بعضی خطرها نشان شجاعت نیست و از این رو گفته‏اند که ناله و بی‏تابی نکردن هنگام شدت وقایع مصیبت‏بار و درد و رنجهای پی‏درپی نشان دیوانگی است نه شجاعت. و همچنین خود را بدون سبب عقلی یا شرعی در مهالک انداختن، مثلا متعرض درندگان موذی شدن، یا از کوه و جاهای بلند پرتاب کردن یا بدون دانستن شنا در دریا و مانند آن افکندن از نشانه‏های جنون و حماقت است. با اینکه شجاعت در آغاز موجب آزار و رنج است ولی لذت آن در پایان پدیدار می‏شود (بخصوص اگر در حمایت از دین و آئین و دفاع از عقاید حقه به کار رود) .پس انسان شجاع چون دوستدار کار زیباست و بر رای صحیح ثابت قدم است وقتی دانست که عمرش دستخوش زوال و نابودی است و آثار کار زیبا با گذشت روزگار باقی می‏ماند، زیبای باقی و پایدار را بر پست و دون فانی و ناپایدار بر می‏گزیند، و از دین و عقیده خود دفاع می‏کند، و از آنچه همنوعانش حذر می‏کنند باکی ندارد، زیرا می‏داند که ترسوی بزدل در حمایت از دین مقصر است، و مقاومت لشکر شیطان اگر چند روزی دوام یابد، با آلودگی به لذت و پستی زائل شدنی است، و او به محرومیت از سعادت جاوید راضی نمی‏شود.از این رو فخر شجاعان و سرور دلاوران [علی علیه السلام] که درود خدای رحمان بر او باد به یاران خود فرمود: «ای مردم! اگر کشته نشوید بازهم خواهید مرد، سوگند به آن که جان پسر ابی طالب به دست اوست هزار ضربه شمشیر بر سر آسانتر است از مرگ در بستر» . خلاصه آنکه هر کاری که از شجاع در هر وقت صادر می‏شود به مقتضای عقل و مناسب آن موقع است.و شجاع دارای نیروی تحمل بر مصیبتها و ملکه صبر بر سختیهای روزگار است، و از شداید امور آشفته و مضطرب نمی‏شود، و آنچه را عامه مردم بزرگ می‏شمارند کوچک می‏شمرد، و هنگامی که خشمگین می‏شود خشمش به مقتضای عقل است، و انتقامش محدود است‏به آنچه عقل و شرع نیکو می‏شمرند و به آنچه سزاوار نیست تعدی و تجاوز نمی‏کند.باید دانست که انتقام به طور مطلق بد و ناپسند نیست، و در بسیاری جاها نزد عقل و شرع مستحسن است، و حکما تصریح کرده‏اند که عدم انتقام از کسی که سزاوار است از او انتقام گرفته شود در نفس آدمی افسردگی و زبونی پدید می‏آورد که جز با انتقام از میان نمی‏رود، و بسا هست که این افسردگی و زبونی به بعضی از رذائل مهلک می‏کشاند. اما عدالت، دانستی که عبارت است از اطاعت و انقیاد قوه عملی از عقل، یا همدوشی و سازش قوا با یکدیگر و بودن آنها زیر فرمان عقل، به طوری که تنازع و کشمکش از میانشان برخیزد و بعضی بر بعض دیگر غلبه و چیرگی نیابند، و بر هیچ کاری جز آنچه عقل مقرر می‏دارد اقدام نکنند.و این معنی هنگامی به کمال می‏رسد که برای انسان ملکه راسخی پدید آید که همه کارهایش به آسانی با میانه‏روی و اعتدال صادر شود، و غایت و هدف دیگری نداشته باشد جز خود این ملکه که فضیلت و کمال است.بنابر این کسی که کارهای اشخاص عادل را با تکلف و به ریا یا برای جلب قلوب مردم یا به دست آوردن جاه و مال انجام می‏دهد عادل نیست. و بر همین قیاس همه انواع فضائل که تحت اجناس مذکور مندرج است که در برابر هر یک از آنها رذیله‏ای شبیه آن وجود دارد، پس سزاوار است که طالب سعادت آنها را بشناسد و از آنها بپرهیزد، مثلا سخاوت عبارت از ملکه‏ای است که با وجود آن مال به آسانی به مستحق آن بخشیده می‏شود، در حالی که غایت‏برانگیزنده آن صرفا فضیلت و کمال بودن آن باشد نه اغراض دیگر. بنابراین بخشش و بذل مال برای به دست آوردن بیشتر یا دفع ضرر یا نیل به مقام یا رسیدن به لذات حیوانی سخاوت نیست.و همین گونه است‏بذل و بخشش در مورد غیر مستحق و اسراف در خرج، زیرا مبذر به اهمیت قدر و ارزش مال جاهل است، و نمی‏داند که اگر در مواقعی مال نباشد اهل و عیال تباه می‏شوند و آدمی از کسب معارف و فضائل اعمال باز می‏ماند، و مال در ترویج احکام دین و نشر فضیلت و حکمت دخالت و تاثیری بزرگ دارد. بسا هست که منشا اسراف و تبذیر ناآگاهی به صعوبت تحصیل مال حلال است، و این حال غالبا برای کسی پیش می‏آید که ناگهان از طریق میراث یا غیر آن مالی به کف آورده که به رنج و کار و کوشش خود نبوده است، و مثل وی همان کسی است که از دشواری کسب مال حلال غافل است، زیرا کسبها و سودهای طیب و پاک جدا اندک است، و مبادرت به بسیاری از کسبها برای آزادگان مشکل است.و به همین جهت است که آزادگان از مال دنیا تهی‏دست و کم بهره‏اند و از بخت‏خود شکایت دارند.و در مقابل اینان کسانی هستند که به سبب بی‏مبالاتی در تحصیل مال به هر نحو و از هر طریق که باشد بیشتر برخوردارند.یکی از حکما گفته است: «به دست آوردن مال همچون بالابردن سنگ گران به قله کوه است و انفاق و خرج کردن آن همانند رها کردن آن است‏» .