کودتا چیست + انواع کودتا

کودتا را می‌توان در قالب براندازی یک حکومت و ایجاد حکومتی جدید تعریف کرد که به روش نظامی انجام می‌گیرد. برای آشنایی بیشتر با این مفهوم و اهداف آن، همراه آسمونی باشید.

آسمونی - نقشه پراکندگی کودتاها در کشورهای مختلف

کودتا چیست

آسمونی : کودتا سرنگونی ناگهانی و خشن دولت وقت توسط گروهی کوچک است.

پیشنیاز اصلی یک کودتا کنترل تمام یا بخشی از نیروهای مسلح است.

برخلاف انقلاب که معمولاً توسط عده زیادی از مردم که برای تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی به وقوع می پیوندد.

کودتا تغییر در قدرت از بالااست که صرفاً به جابجایی شخصیت‌های سیاسی حاکمیت می انجامد.

یک کودتا به ندرت بر سیاست‌های بنیادین اقتصادی و اجتماعی یک کشور تأثیر می‌گذارد.

در دو سده اخیر کشورهای زیادی در آسیا، قاره آفریقا و آمریکای لاتین کودتا را تجربه کرده‌اند.

واژه‌شناسی کودتا

آسمونی : واژه «کودتا» (coup d'état) از زبان فرانسوی وارد زبان فارسی شده‌است و به معنی «ضربه (ناگهانی) به دولت» است.

این عبارت در زبان‌های دیگر نیز به‌کار می‌رود.

واژه «پوچ» (به آلمانی: Putsch) از زبان آلمانی (گویش سوییسی = ضربه) نیز همین معنی را دارد و گاه به کار رفته‌است.

عوامل پیروزی کودتا

آسمونی : از دیدگاه ساموئل هانتینگتون، پژوهشگر علوم سیاسی، یک کودتا تنها در دو صورت موفق خواهد بود.

یا فعالان سیاسی در جامعه باید کم‌شمار باشند، یا کودتا باید به تأیید بخش قابل توجهی از فعالان سیاسی برسد.

ائتلاف اکثریت فعالان سیاسی برای حمایت از کودتا تقریباً امکان‌ناپذیر است، از این رو شرط دوم کم رخ می‌دهد.

تقسیم قدرت نیز در کودتا میان گروه‌های سیاسی به سختی صورت می‌گیرد.

در غیاب این شرایط کودتا به شکست یا جنگ داخلی می‌انجامد.

برخی از کودتاهای مشهور

3 اسفند 1299

آسمونی : کودتای سوم حوت 1299 کودتایی نظامی بود که توسط سیدضیاءالدین طباطبائی و کلنل رضا خان میرپنج (بعدها رضاشاه پهلوی) اجرا شد که زمینه را برای تشکیل سلسله پهلوی فراهم آورد.

در روز سوم اسفند، قوای قزاق وارد تهران شده و ادارات دولتی و مراکز نظامی را اشغال کردند.

نزدیک به صد تن از فعالان سیاسی و رجل سرشناس بازداشت و زندانی شدند.

احمدشاه و محمدحسن میرزا (ولیعهد) به کاخ فرح‌آباد گریختند و سپهدار رشتی (نخست‌وزیر) به سفارت انگلستان در تهران پناهنده شد.

نتیجه کودتا، رئیس‌الوزرایی سیدضیاءالدین و وزیر جنگ و فرمانده کل قوا شدن رضاخان بود.

28 مرداد 1332

آسمونی : کودتایی بود که با طرح و حمایت مالی و اجرائی سازمان مخفی اطلاعات بریتانیا

و سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، سیا علیه دولت محمد مصدق در مرداد 1332 به انجام رسید.

پس از کودتا سرلشکر زاهدی امور دولت را در دست گرفت.

دکتر مصدق در روز 29 مرداد خود را به زاهدی تسلیم کرد و بازداشت شد.

فرمانداری نظامی به ریاست سرتیپ تیمور بختیار به تعقیب و دستگیری و شکنجه مخالفان پرداخت.

شاه از رم بازگشت.

مذاکرات نفت با شرکت نفت ایران و انگلیس و چند شرکت آمریکایی و اروپائی شروع شد که در آخر به قرارداد کنسرسیوم منجر شد.

کمک‌های مالی آمریکا به دولت ایران رسید و در تقویت حکومت تازه مؤثر افتاد.

نوژه

آسمونی : کودتای نوژه یا قیام نوژه نام طرحی نظامی با نام کامل نجات قیام انقلاب بزرگ بود

که در آن تنی چند از افسران ارتش شاهنشاهی ایران با تمرکز افسران نیروی هوایی برای بازگردانی شاپور بختیار به ایران

و حذف سید روح‌الله خمینی و نابودی نظام جمهوری اسلامی طرح‌ریزی کرده بودند

که با لو رفتن کودتا در 18 تیر 1359 و محاکمه عوامل و دست‌اندرکاران آن این اقدام با شکست مواجه شد.

1973 شیلی

در انتخابات ریاست جمهوری 1970 شیلی، سالوادور آلنده با تفاوت بسیار کمی بیشترین مقدار آرا را بدست آورد

و برای انتخاب شدن‌اش نیاز به یک رأی اضافی از طرف مجلس ملی شیلی داشت.

برطبق قانون اساسی شیلی، این رأی باعث منصوب شدن آلنده به پست رئیس‌جمهوری شیلی شد.

بخش‌های مختلفی از جامعهٔ شیلی، و هم‌چنین ایالات متحده آمریکا، به رئیس‌جمهور شدن آلنده اعتراض داشتند.

آمریکا به‌همین دلیل فشار اقتصادی و دیپلماتیک زیادی روی دولت شیلی آورد.

در 11 سپتامبر، 1973 ارتش با همراهی سازمان سیا شیلی سالوادور آلنده را برکنار کرد.

آلنده در این کودتا، به همراه نزدیک به سه هزار نفر از یارانش کشته شد و آگوستو پینوشه قدرت را در دست گرفت.

هندوراس

در سحرگاه 28 ژوئن 2009 (1388/4/7) و تقریباً دو ساعت پیش از شروع همه‌پرسی

پیرامون تشکیل یک مجلس مؤسسان با هدف اصلاح قانون اساسی این کشور،

کودتاچیان با استفاده از 200 سرباز آموزش دیده اقدام به حمله به کاخ ریاست جمهوری

واقع در تگوسیگالپا کردند و خوزه مانوئل زلایا، رئیس‌جمهور هندوراس را که در خواب بود ربودند.

آن‌ها وی را با تهدید اسلحه از خواب بلند کرده و در حالی که هنوز لباس خواب بر تن داشت، بازداشت کردند

و از طریق هواپیما راهی پایگاهی نظامی در کاستاریکا و پس از آن در دومنیکن کردند.

همه‌پرسی مذکور به منظور گرفتن نظر مردم هندوراس پیرامون تشکیل یک مجلس مؤسسان

با هدف اصلاح قانون اساسی این کشور که راه را برای انتخاب یک نامزد ریاست جمهوری، برای بیش از دو دوره متوالی، هموار می‌کرد، بود.

منتقدان، مانوئل زلایا را متهم می‌کنند که او با این کار قصد داشت قانون محدودیت انتخاب مجدد رئیس‌جمهوری را

از قانون اساسی حذف کند و راه خود را برای انتخاب دوباره خود به مقام ریاست جمهوری هموار کند.

از اینرو، تصمیم به برگزاری همه‌پرسی توسط دادگاه عالی هندوراس و کنگرهٔ این کشور غیرقانونی اعلام شد

و ارتش هندوراس هم با آن مخالفت کرد.

بعد از اینکه مانوئل زلایا بر ادامه روند برگزاری همه‌پرسی اصرار کرد،

کنگره هندوراس با حمایت دادگاه عالی این کشور او را به دلیل نقض مکرر قانون اساسی از سمت خود برکنار کرد.

پورفیریو لوبو به عنوان 54مین رئیس‌جمهور هندوراس، جایگزین زلایا شد.

آسمونی : پس از 16 ماه تبعید، مانوئل زلایا به‌طور مخفیانه به هندوراس بازگشت

و اکنون نیز در سفارت برزیل در تگوسگالپا پایتخت زندگی می‌کند.

لوبو و زلایا موافقتنامه‌ای را به منظور بازگشت زلایا به این کشور امضا کرده بودند

که به ورود مجدد و فوری هندوراس به سازمان کشورهای آمریکایی منجر می‌شد.

یکی از شواهد دست داشتن آمریکا در این کودتا، اسنادی است که ویکی‌لیکس منتشر کرده‌است

که از نقش محوری آمریکا پیش از کودتا در هندوراس، در حین انجام کودتا و پس از آن پرده برداشت.

اولین سند از اسناد منتشر شده به ترتیب زمانی مربوط به مکاتبات سفارت آمریکا در تگوسیگالپا پایتخت هندوراس،

با واشینگتن و سایر مخاطبان است که در آن اوضاع هندوراس تشریح شده‌است.

محتوای سند دوم مربوط به تحلیل تک تک نقش‌آفرینان تأثیرگذار داخلی هندوراس می‌شود.

این افراد توانستند در روند مذاکرات برای امضای معاهده «سن‌خوسه» تأثیرگذار باشند.

این معاهده در نوامبر 2009 و پیش از برگزاری انتخابات در هندوراس امضا شد.

برنامه کودتا توسط واشینگتن طراحی شده بود و آن‌ها در این برنامه به این‌گونه اطلاعات نیاز داشتند.

کودتای 2013 مصر

در ژوئن 2013 و در سالگرد تحلیف محمد مرسی، نخستین رئیس‌جمهور انقلاب 2011 مصر، موج جدیدی از اعتراضات در این کشور علیه دولت جدید شکل گرفت.

مخالفان که در رأس آن‌ها محمد البرادعی قرار داشت، خواهان کناره‌گیری محمد مرسی از قدرت و برگزاری انتخابات زودهنگام در مصر بودند.

با شدت گرفتن اعتراضات وزرای کشور، امور خارجه، دفاع، محیط زیست، گردشگری، دادگستری و برنامه‌ریزی مصر و همچنین نخست‌وزیر دولت مرسی یکی پس از دیگری استعفا کردند.

در عین حال که مخالفان محمد مرسی در میدان تحریر قاهره تجمع نموده‌اند، حامیان وی نیز در حوالی مسجد رابعه عدویه به شعار دادن در حمایت از رئیس‌جمهور پرداختند.

با وجودی که محمد مرسی از ضعف‌های دولت نوپا سخن گفته و از مردم عذرخواهی کرده‌است، اما اعتراضات همچنان رو به گسترش است.

ارتش نیز برای طرفین ضرب الاجل تعیین کرده که اگر به اختلافات پایان ندهند وارد عمل خواهد شد.

مرسی اظهارات ارتش را در این مورد غیرقانونی دانست.

نهایتاً شدت اعتراضات موجب شد تا در شبانگاه 3 ژوئیه 2013 ارتش مصر محمد مرسی را از قدرت برکنار کرده

و عدلی منصور، رئیس دادگاه قانون اساسی مصر به عنوان رئیس‌جمهور موقت تعیین شد.

انواع کودتا

ساموئل هانتینگتون کودتاها را به سه دسته تقسیم بندی کرده است:

کودتاهای براندازانه (breakthrough coups)- در این نوع از کودتا ارتش انقلابی، دولت رسمی موجود را سرنگون می کند و نخبگان بوروکرات جدیدی را ایجاد می کند.

کودتاهای براندازانه معمولاً به وسیله درجه داران یا افسران رخ می دهند

و تنها یک بار در هر کشور اتفاق افتاده است. مثال ها عبارتند از کودتا در چین در سال 1911 و کودتا در مصر در سال 1956.

کودتاهای مصلحانه (guardian coups)- این کودتاها به صورت بازی صندلی با موسیقی نیز توصیف شده اند.

اهداف این شکل از کودتا بهبود وضعیت نظم عمومی، کارایی یا پایان دادن به فساد بیان شده.

در این نوع از کودتا معمولاً تغییر اساسی در ساختار قدرت وجود ندارد.

در بسیاری از کشورها با کودتاهای مصلحانه انتقال قدرت های زیادی بین دولت های غیر نظامی و نظامی انجام شده است.

مثال های این نوع از کودتاها را در کشورهای پاکستان، ترکیه و تایلند می توان مشاهده کرد.

کودتاهای وتو (veto coups) - این کودتاها زمانی رخ می دهد که ارتش مشارکت جمعی و بسیج اجتماعی را وتو می کند.

در این موارد ارتش با مخالفت ها در مقیاس بزرگ و به طور گسترده مقابله می کند و و آنها را سرکوب می کند.

در نتیجه در این کودتاها تمایل به سرکوب و خونریزی وجود دارد.

مثال ها در این زمینه عبارتند از کودتا در شیلی در سال 1973 و کودتا در آرژانتین در سال 1975.

کودتاها را بر اساس سطح نظامیانی که کودتا را رهبری کرده اند هم می توان طبقه بندی کرد.

کودتاهای وتو و کودتاهای مصلحانه معمولاً به وسیله افسران ارشد انجام می شوند.

کودتاهای براندازانه اغلب به وسیله افسران جزء یا درجه دارها انجام می گیرند.

آسمونی : در مواردی که کودتا به وسیله افسران و مردان داوطلب خدمت سربازی انجام می گیرد،

کودتا شورش هم هست که می تواند پیامدهای سنگینی را برای ساختار سازمانی ارتش به دنبال داشته باشد.

دسته معروفی از کودتاها به عنوان کودتاهای بدون خونریزی شناخته می شوند که در آن تهدید صرف خشونت کافی است

تا حکومت وادار به کناره گیری شود. کودتاهای بدون خونریزی به این دلیل به این نام نامیده می شوند

که دربر دارنده هیچ خشونتی نیستند و بنابراین بدون خونریزی اند.

ناپلئون در سال 1799به این طریق به قدرت رسید.

پرویز مشرف از پاکستان نیز در سال 1999 با چنین شیوه ای به قدرت دست یافت.