پرنده فاخته

فاخته (Cuculus canorus)، که کوکوی معمولی یا کوکوی اروپایی نیز نامیده می‌شد، پرنده‌ای از خانواده کوکو راسته کوکوسانان است که در اروپا، آسیا، و آفریقا زندگی و مهاجرت می‌کند. فاخته رنگ شبیه کبوتر و کمی کوچک تر از آن که دور گردنش طوقی سیاه دارد.
آواز فاخته نرم و حزن انگیز و شبیه کلمه «کو-کو» است. این آواز اغلب در آغاز فصل بهار شنیده می‌شود. بیشتر مردم تصور می‌کنند پرندهٔ ماده آواز می‌خواند، ولی اینطور نیست، و پرندهٔ نر آواز می‌خواند. فاخته نر و ماده شیبه هم نیستند. رنگ فاخته نر مایل به خاکستری سیاه است، درحالی که پرندهٔ ماده پرهای خاکستری فاتح رنگ با لکه‌های سفید دارد. فاخته ماده نمی‌تواند آواز بخواند. 

رفتار و خصوصیات فاخته

فاخته‌، پرنده ای که نام دیگرش کوکو است، اشکال مختلفی دارد و ظاهر آنها از گونه‌ ای به گونه دیگر بسیار متفاوت است. فاخته از نظر اندازه جزو پرندگان متوسط و جزو حیوانات کوچک طبقه‌بندی می‌شوند. برخی کبوتران مانند کبوتر جنگلی و کبوتر کوهپایه نیز در برخی منابع فاخته نامیده شده‌اند. 
اکثریت گونه‌های مختلف فاخته‌ها به‌صورت تنها و منزوی زندگی می‌کنند. اما در موارد نادر این پرنده گروه یا جفت تشکیل می‌دهند. اکثر فاخته‌ها در طول روز فعال هستند، اما برخی از گونه‌ها در شب به دنبال شکار می‌گردند. این پرندگان از تماس با انسان‌ها اجتناب می‌کنند و در پوشش گیاهی متراکم پنهان می‌شوند.
اندازه فاخته‌ها چیزی بین مرغ و کبوتر است. آن‌ها بال‌های نوک‌ تیز دارند که هنگام نشستن آویزان می‌شوند. فاخته معمولی بین 32 تا 36 سانتی‌ متر طول دارد. دم این پرنده در حدود 13 تا 15 سانتی‌متر است و طول بال‌ها به 55 تا 60 سانتی‌متر نیز می‌رسد. وزن نرها حدود 130 گرم و ماده‌ها 110 گرم است. فاخته معمولی بسیار شبیه به فاخته شرقی است که به‌ طور متوسط ​​​​بال‌های کمی کوتاه‌تر دارد.
پاهای پرنده ساختار غیرمعمولی دارد که از چهار انگشت تشکیل‌ شده است. دو انگشت به جلو و دو انگشت به سمت عقب هستند. این ساختار پاهای فاخته، پرواز و چسبیدن به سطوح عمودی را آسان می‌کند.
فاخته‌های نر بالغ دارای بدنی به رنگ خاکستری با حلقه نازک و زرد روشن در اطراف چشم، پاهای زرد و منقاری سیاه هستند. آن‌ها دارای پرهای خاکستری تیره در قسمت‌های بالایی خود هستند که البته رنگ برخی ماده‌ها به رنگ قهوه‌ای روشن است.
فاخته‌ها در پرواز کردن، بسیار شبیه به یک گنجشک هستند و برای تشخیص این دو از هم باید به مدل دمشان نگاه کرد.

غذای فاخته چیست؟

پرنده کوکو یا فاخته‌ ها بیشتر بی‌ مهرگان و حشرات را می‌ خورند و به کرم‌ های بدبو که برای بسیاری از پرندگان ناپسند است، علاقه خاصی دارند. آن‌ها غذای خود را در بوته‌ها و درختان پیدا می‌کنند. اما رژیم غذایی متنوعی دارند. برخی از گونه‌ها گوشت‌خوار هستند و از حشرات (پروانه، سوسک، ملخ، حشرات چوبی، سنجاقک، زنبور، سیکادا، ساس، موریانه) تغذیه می‌کنند، در حالی که گونه‌های دیگر گیاهخوار از انواع گیاهان و انواع توت‌ها، میوه‌ها و دانه‌ها می‌خوردند.
همچنین فاخته‌ها از مارهای سمی مانند مار افعی، خزندگان کوچک مانند مارمولک، دوزیستان مانند قورباغه، پستانداران کوچک مانند موش، عنکبوت، کرم، خرچنگ، حلزون و تخم پرندگان نیز تغذیه می‌کنند.
بدن و معده فاخته‌ها طوری خلق ‌شده است که برخلاف پرندگان دیگر بتوانند کرم‌های پشمالو و کرک دار را نیز بخورند. از این‌ رو این پرندگان فواید بسیار ارزشمندی را برای جنگل به همراه دارند. زیرا آن‌ها آفاتی را به مقدار زیاد می‌خورند که می‌توانند در مدت ‌زمان کوتاهی شاخ و برگ درختان را به ‌طور کامل از بین ببرند.

زیستگاه فاخته کجاست؟

فاخته‌ ها در همه قاره‌ ها به ‌جز قطب جنوب و قطب شمال زندگی می‌کنند. البته این پرندگان در کشورهای آسیا، آفریقا، روسیه، آمریکای شمالی و جنوبی و استرالیا  بیشتر یافت می‌شوند. فاخته‌ ها در زیستگاه‌ هایی جمع می‌ شوند که در آن تعداد زیادی چمن‌ زار، دشت‌ های باتلاقی، نیزار و جنگل وجود دارد. فاخته‌ هایی که در اروپا و شمال آسیا زندگی می‌ کنند مهاجر هستند. بیشتر گونه‌ ها در عرض‌ های جغرافیایی گرم جنوبی زندگی می‌ کنند.

تولید مثل فاخته چگونه است؟

فاخته‌ها در طول دوره جفت‌ گیری در فصل جفت‌ گیری با چندین جفت روبرو می‌ شوند. آن‌ها به ‌عنوان انگل‌ های مولد، بچه‌ های خود را بزرگ می‌کنند؛ بدین معنی که این پرنده به‌ جای اینکه برای خود لانه بسازد، از غفلت پرندگان دیگر استفاده می‌ کند و در لانه آن‌ ها تخم می‌ گذارد. به ‌این ‌ترتیب او بار نگهداری تخم‌ ها و پرورش جوجه‌ هایش را بر دوش دیگران می‌اندازد. فاخته تخم خود را در آشیانهٔ پرندگان دیگر می‌گذارند تا پرندهٔ صاحب لانه، جوجه را بزرگ کند. ماده‌ ها منتظر می‌مانند تا پرنده میزبان، لانه خود را ترک کند، حتی گاهی اوقات پرنده میزبان را به وحشت می‌ اندازد تا لانه را ترک کند، سپس برای گذاشتن یک تخم به داخل می‌ روند.
جوجه بعد از حدود 11 روز از تخم خارج می‌شود و هر تخم یا جوجه دیگری را از لانه بیرون می‌اندازد و مطمئن می‌شود که تنها مورد توجه والدین خوانده‌اش قرار می‌گیرد. آن‌ها به تغذیه فاخته جوان ادامه می‌دهند، حتی اگر اندازه آن دو یا سه برابر شود. فاخته‌ها پس از حدود 20 روز لانه را ترک می‌کنند اما برای چند هفته دیگر توسط میزبان خود تغذیه می‌شوند. آن‌ها در دو سالگی به بلوغ جنسی می‌رسند.

حفاظت و تهدیدها درباره پرنده فاخته

مراقبت از این پرندگان در باغ‌ وحش‌ ها، به گونه آن‌ ها بستگی دارد. برای فاخته‌ هایی که در لا به‌ لای درختان زندگی می‌ کنند، امکان پرواز ایجاد می‌ کنند و برایشان درختان بلند در قفس‌ های بزرگ تدارک می‌ بینند. برای فاخته‌ هایی که زمینی هستند و در ارتفاع کم زندگی می‌ کنند، بوته‌ هایی می‌ کارند و پناهگاه‌ ها و بسترهایی شبیه به آن‌هایی که در زیستگاه طبیعی آن‌ ها یافت می‌ شود درست می‌ کنند. رژیم غذایی این پرندگان به اسارت گرفته‌ شده نیز تا حد امکان باید شبیه عادات غذایی آن‌ها در طبیعت باشد.
خوشبختانه پرنده فاخته در درجه "کمترین نگرانی" از لحاظ انقراض قرار دارد. همچنین پرندگان قدرتمند و بزرگتری مانند کرکس و عقاب می توانند آنها را شکار کنند.

فاخته و فرهنگ عامه

فاخته نماد چیست؟ در فرهنگ های مختلف، فاخته دارای نمادهای گوناگونی است که در بخش زیر به آن می پردازیم.

• ادبیات فارسی

فاخته، پرنده‌ای که به‌ سبب داشتن آوازی حزن‌ انگیز، از دیرباز در افسانه‌ ها و ادبیات و باورهای مردم ایران به‌ مثاب مرغی باورساز راه یافته است. 

آن قصر که بر چرخ همی زد پهلو

بر درگه آن شهان نهادندی رو

دیدیم که بر کُنگُره اش فاخته‌ای

بنشسته و می‌گفت که: کوکو کوکو؟

• فرهنگ اروپایی

در غرب فاخته کنایه‌ای است از افراد مجنون. پرواز بر فراز آشیانه فاخته، نمونه‌ای از آثار ادبی در این مورد است. همچنین، از آنجا که فاخته در لانه دیگر پرندگان تخم می‌گذارد، به مردانی که همسر خود را به رابطه جنسی با مردان دیگر وادار یا تشویق کنند نیز گفته می‌شود که معادل دیوث در فارسی است.

• فرهنگ عرب

نام فاخته از کلمه عربی فَختِ گرفته شده است. کنار میوه درخت سدر است. این درخت در ایام بهار در خوزستان میوه می‌دهد. مردم عرب خوزستان در فرهنگ عامه خود بر این باورند که فاختهٔ مادر هنگام رسیدن میوه درخت کنار، می‌خواهد در دهان جوجه اش میوه کنار بگذارد. فاختهٔ کوچک به دلیل وجود یک دانهٔ درشت در گلویش نمی‌تواند کنار را ببلعد. مادر این پرنده هر چه سعی می‌کند به جوجه اش غذا بدهد به نتیجه نمی‌رسد، به همین دلیل در رثای جوجه اش شروع به نالیدن می‌کند که این ناله در بین مردم به صورت شعری کوتاه حفظ شده است. (یا فاختی، یا فاختی، یا بنتی، طاح النبگ ما ذگتی).
این قطعه کوتاه را کوچک و بزرگ از پیرزن کهنسال کنار درب تکیدهٔ خانه نشسته تا کودک آوازه خوان هنگام بازگشت از مدرسه و مادری برای نوزاد شیرخواره اش به عنوان لالایی می‌خوانند.
پرنده مادر شعری را به صورت آواز برای فاخته کوچکش می‌خواند. پرنده مادر این شعر را به عربی این گونه تکرار می‌کند (یا فاختی، یا فاختی، یا بنتی، طاح النبگ ما ذگتی) به معنای ای فاخته، ای فاخته، ای دخترم، میوه کنار رسید و تو آن را نچشیدی.
این است که همه ساله این پرنده در فصل بهار برای جوجه اش می‌خواند که نشان از توجه مردم آن زمان به طبیعت را دارد. اما این شعر در بخش‌های دیگر عرب نشین به شکلی دیگر خوانده می‌شود و در آن مناطق به جای اینکه فاخته مادر به میوه کنار اشاره بکند، به درخت نخل و میوه رطب اشاره دارد و می‌گوید: «یا فاختی، یا بنتی، طاح الرطب ما ذگتی» یعنی ای فاخته، دخترم، رطب میوه نخل رسید و تو آن را نچشیدی.
در لسان العرب آمده است که الفاخته مفرد فواخت است و آن نوعی از کبوتران طوقی است. همچنین ابن بری و او از ابن جوالیقی ذکر کرده که کلمه فاخته از واژه فخت که به معنی نور مهتاب است گرفته شده