جشن چهارشنبه سوری چیست؟

چهارشنبه‌سوری یکی از جشن‌های ایرانی است که در شب آخرین چهارشنبهٔ سال، یعنی سه‌شنبه شب، برگزار می‌شود. در شاهنامهٔ فردوسی اشاره‌هایی درباره بزم چهارشنبه‌ای در نزدیکی نوروز وجود دارد که نشان‌دهندهٔ کهن بودن این جشن است. مراسم سنّتی مربوط به این جشن ملّی، از دیرباز در فرهنگ سنّتی مردمان ایران زنده نگاه داشته شده‌ است. در این مطلب از پورتال آسمونی به این جشن نگاه عمیق‌تری خواهیم داشت.

درباره چهارشنبه سوری

واژهٔ «چهارشنبه‌سوری» از دو واژهٔ چهارشنبه، نام یکی از روزهای هفته و سور به معنای عیش و عشرت ساخته شده است.
طبق آیین باستان در این روز آتش بزرگی برافروخته می‌شود که تا صبح زود و برآمدن خورشید روشن نگه داشته می‌شود. این آتش معمولاً در بعد از ظهر سه‌شنبه برپا می‌شود. زمانی که مردم آتش روشن می‌کنند، از روی آن می‌پرند و در زمان پریدن می‌خوانند: «زردی من از تو، سرخی تو از من». این جمله نشانگر مراسمی برای تطهیر و پاک‌سازی مذهبی است که واژه «سوری» به معنی «سرخ» به آن اشاره دارد.
به بیان دیگر مردمی که چنین رسمی را انجام می‌دهند خواهان آن هستند که آتش تمام رنگ‌پریدیگی و زردی، بیماری و مشکلاتشان را بگیرد و به جای آن، سرخی و گرمی و نیرو به آن‌ها بدهد. چهارشنبه‌سوری جشنی نیست که وابسته به دین یا قومیّت افراد باشد و در میان بیشتر ایرانیان رواج دارد.

تاریخچه چهارشنبه سوری

یکی از جشن‌های آتش که در ایران باستان برای پیش‌درآمد یا پیش‌باز نوروز برگزار می‌شده و آمیزه‌ای از چند آیین گوناگون است، جشن سوری بوده‌است. در تاریخ بخارا آمده‌است: «چون امیر سدید منصوربن نوح به ملک نشست، هنوز سال تمام نشده بود که در شب سوری چنان که عادت قدیم است آتشی عظیم افروختند».
این آتش را در شب سوری که هم‌زمان با روزهای «بهیژک» یا «پنچهٔ دزدیده» بود برای گریزاندن سرما و فراخوانی گرما، آن هم بیشتر بر روی بام‌ها می‌افروختند که هم شگون داشته و هم به باور نیاکانمان، تنورهٔ آتش و دود بر بام‌ها، فروهر درگذشتگان را به خانه‌های خود رهنمون می‌کرده‌ است.
به دیگر سخن، این آتش‌افروزی بر بام خانه‌ها، آخرین گام از آیین‌های گاهنبار پنجه یا ده روز پایان سال است. این ده روز را ده روز فروردیان یا فروردیگان می‌گویند که دربرگیرندهٔ پنجه کوچک (پنج روز نخست-اشتاد روز تا اناران- از ماه اسفند در گاهشماری زرتشتی، برابر با بیست و پنجم اسفند ماه بنا به گاهشمار رسمی کشور) و پنجه بزرگ (پنجهٔ دزدیه، پنج روز پایان سال) می‌باشد.

چند روز پیش از نوروز، مردمانی به نام آتش‌افروزان که پیام‌آور این جشن اهورایی بودند به شهرها و روستاها می‌رفتند تا مردم را برای این آیین آماده کنند. آتش‌افروزان، زنان و مردانی هنرمند بودند که با برگزاری نمایش‌های خیابانی، دست‌افشانی‌ها، سرودها و آوازهای شورانگیز به سرگرم کردن و خشنود ساختن مردمان می‌پرداختند.
آن‌ها از هفت روز پیش از نوروز تا دو هفته پس از نوروز با پدید آمدن تاریکی شامگاه، در تمامی جای‌های شهر و ده آتش می‌افروختند و آن را تا برآمدن خورشید روشن نگاه می‌داشتند. این آتش، نماد و نشانهٔ نیروی مهر و نور و دوستی بود. هدف آتش‌افروزان برگرداندن نیروی فزاینده و نیک به مردمان برای چیره شدن بر غم و افسردگی بود. همین هدف مهم‌ترین دلیل برپایی جشن سده در میانه زمستان هم هست.

رسم‌های چهارشنبه سوری

• قاشق‌زنی 

قاشق‌زنی از رسوم ایرانی است که در شب چهارشنبه‌سوری برپا می‌شده‌ است. حاصل نهایی قاشق‌زنی، پخت و توزیع آش بوده‌ است. قاشق‌زنی رسمی عمومی است. زنان و مردان چادری بر سر انداخته و گاه نقابی بر چهره می‌زدند تا ناشناس بمانند. آن گاه با قاشق بر کاسه یا قابلمه یا بر در خانه می‌کوبیدند و اهل خانه را از آمدن خویش آگاه می‌کردند. اهل خانه کاسه خالی را گرفته و مشتی آذوقه خشک از قبیل بنشن در آن ریخته و بازمی‌گرداندند. گاه به جای آذوقه پول نقد به قاشق‌زن پرداخت می‌شده‌ است. مهم‌ترین شرط در قاشق‌زدن ناشناس ماندن قاشق‌زن بوده‌ است؛ لذا نه قاشق‌زن و نه صاحب خانه، در هنگام مواجهه سخن نمی‌گفته‌اند.

• رقص با آتش

آیین آتش‌افروزی پیش از نوروز به گونه‌های دیگر در نزد مردمان دیگر کشورها نیز پدیدار می‌شود. آریاییان قفقاز هنوز در این شب هفت توده آتش می‌افروزند و از روی آن می‌پرند.
بنا به آیینی کهن در سوئد، شبی را که «والبوری» خوانده می‌شود به عنوان آغاز بهار می‌شمارند و در آن آتشی بزرگ افروخته و پیرامون آن به جشن و شادی می‌پردازند. همچنین نمونه دوردستی از آتش‌افروزی نوروزی را در نزد مردم روستاهای جنوب کشور رومانی گزارش کرده‌اند. آیین آتش‌افروزی تا روزگار ما بر جای مانده و نام «چهارشنبه سوری» بر خود گرفته‌ است.
در ایران باستان بخش‌بندی هفته به گونه امروزی شنبه تا پنجشنبه و جمعه نبوده و در گاهشماریِ ایرانیان هر یک از 30 روز ماه نامی ویژه داشته‌ است امرداد، دی بآذر، آذر، سروش، رشن، فرودین، ورهرام، شهریور، سپندارمزد، خورداد و غیره.
«هفته» ریشه در ادیان سامی دارد. بخش‌بندی روزها به هفته از یهود به عرب و از اعراب به ایرانیان رسیده‌ است. اعراب در گذشته دربارهٔ هر یک از روزهای هفته باورهایی داشته‌اند؛ برای نمونه این که چهارشنبهٔ هر هفته روز شومی است.

• جشن مبارزه با تاریکی

جشن «سور» از گذشته بسیار دور در ایران زمین مرسوم بوده‌ است که جشنی ملی و مردمی است و «چهارشنبه‌سوری» نام گرفته‌است که طلایه‌دار نوروز است. در ایران باستان در پایان هر ماه جشن و پای‌کوبی با نام سور مرسوم بوده‌ است و از سوی دیگر، چهارشنبه نزد اعراب «یوم الارباع» خوانده می‌شد و از روزهای شوم و نحس به شمار می‌رفت و بر این باور بودند که روزهای نحس و شوم را باید با عیش و شادمانی گذراند تا شیاطین و اجنه فرصت رخنه در وجود آدمیان را نیابند.

چهارشنبه سوری در شهرهای گوناگون ایران

• چهارشنبه سوری در تهران 

در تهران قدیم، بوته‌های خشک را از بیابان‌های اطراف جمع می‌کردند و با شتر به شهر می‌آوردند و در محلات مختلف می‌چرخاندند. پس از غروب خورشید، بوته‌های خشک و اسباب و اثاثیه کهنه و شکسته‌ای را که پس از خانه‌تکانی بیرون گذاشته شده بود جمع می‌کردند و با آن‌ها آتشی درست می‌کردند که همه باید از روی آن می‌پریدند و می‌خواندند: «سرخی تو از من، زردی من از تو». فشفشه و هفت‌ترقه هم بود اما از بمب‌ها و نارنجک‌های دستی که نوجوانان امروزی می‌سازند و با انفجار آن‌ها شیشه‌های ساختمان‌ها به لرزه می‌افتد، خبری نبود.

• چهارشنبه سوری در شیراز

افروختن آتش در معابر و خانه‌ها، فال‌گوشی، اسپند دود کردن، نمک گرد سر گرداندن از رسوم جهارشنبه‌سوری در شیراز بوده است. در موقع اسفند دود کردن و نمک گردانیدن، وردهای مخصوصی وجود داشت که زنان می‌خواندند. در گذشته، قلمرو چهارشنبه‌سوری در شیراز صحن بقعه شاه چراغ بوده‌ است. زنان در گذشته با نیت رفع بلاها و گشوده شدن بخت دختران در حمامی که آب آن از رودخانه سعدیه می‌آمد، در این روز استحمام می‌کرده‌اند.

• چهارشنبه سوری در شهرهای کردنشین

در شهرهای کردنشین ایران، رسوم و مراسم آخرین چهارشنبه سال و نوروز بدین ترتیب است که ابتدا بر فراز کوه‌ها و در بالاترین نقطه کوه آتش روشن می‌کردند و همچنین در مکانی مناسب آتش بزرگی افروخته به دور آن به رقص محلی و پایکوبی می‌پرداختند، مانند نوعی سپاسگزاری و نیایش. کُردها از دیرباز آتش را گرامی و مقدس می‌پنداشتند و در ادبیات کُردی بسیار از آتش و مراسم نوروز کُردها یاد شده است.

• چهارشنبه سوری در اصفهان 

در اصفهان افروختن آتش در معابر، کوزه‌شکستن، فال‌گوشی، گره‌گشایی و غیره کاملاً متداول بوده است و تمام آن آدابی که در تهران معمول بوده است در اصفهان نیز رواج داشته. شکوه شب چهارشنبه‌سوری در اصفهان از تمام شهرهای ایران بیشتر بوده است.

• چهارشنبه سوری در تبریز

آتش‌بازی و گره‌گشایی از قدیم معمول بوده‌ است. آتش‌ افروختن در این اواخر متداول شده‌ است. در گذشته به جای آتش‌ افروختن و پریدن از روی آن، صبح روز چهارشنبه کودکان و جوانان از روی آب روان پریده و جمله «آتیل ماتیل چرشنبه بختیم آچیل چرشنبه» را می‌گفتند.

آجیل و میوه خشک خوردن از ضروریات بوده است و ترک نمی‌شده. اگر دوست یا مهمان و تازه‌واردی داشتند باید حتماً شب چهارشنبه‌سوری خوانچه‌ای از آجیل خام و میوه خشک برای او می‌فرستادند. در تبریز آب‌پاشی از بام خانه‌ها بر سر عابرین نیز رایج بوده است که از آداب دوران ساسانیان بوده و هنوز در میان ارمنیان و زردشتیان ایران معمول است که در یکی از جشن‌های خود بر یکدیگر آب می‌ریزند.

• چهارشنبه سوری در اهواز

در اهواز نیز، مانند بیشتر نقاط ایران، چهارشنبه‌سوری در آخرین سه‌شنبه شب سال برگزار می‌شود. این مراسم معمولاً با حوادثی نظیر آتش‌سوزی و آسیب‌دیدگی‌های جسمی نیز همراه است.
این مراسم بیش‌تر در محله‌های زیتون کارمندی و کارگری، کیانپارس, شهرک نفت و طالقانی شرکت‌کنندگان بیشتری دارد و بهمین خاطر معمولاً در مسیرهای منتهی به این نواحی محدودیت‌های ترافیکی چند ساعته در نظر گرفته می‌شود.
از دیگر آئین‌های چهارشنبه سوری که در اهواز اجرا می‌شود مراسم قاشق‌زنی است که بیشتر کودکان به آن می‌پردازند.

• چهارشنبه‌سوری در لرستان

در لرستان این مراسم مانند دیگر مناطق ایران با روشن کردن آتش اغاز شده و بعد از آن از باروت و مواد منفجره استفاده می‌شود. همچنین، روشن کردن آتش در ارتفاعات و غلط دادن آتش از ارتفاعات به پایین مرسوم است.

وضعیت کنونی چهارشنبه سوری

نسل جدید ایران از آیین‌های این جشن شناخت چندانی ندارد. برخی معتقدند در سال‌های اخیر چهارشنبه‌سوری با حرکت به سوی خشونت، تحریف و استحاله شده و از اصالت خود فاصله گرفته‌ است. امروزه، استفاده از مواد محترقه و آتش‌زا که بعضی از آن‌ها دست‌ساز و خطرناک هستند بسیار رایج است و جایگزین آیین‌های کهن شده‌ است. در چند سال گذشته، این شب همواره دارای آمار آسیب‌دیدگی و گاهی دارای تلفات جانی بوده‌ است.
برگزاری چهارشنبه‌سوری با آلودگی صوتی، آسیب به تابلوها و دیوارهای شهر و ایجاد فضایی خشونت‌آمیز و تنش‌زا همراه است به طوری که برخی شهروندان از رفت‌ و آمد در خیابان‌ها بیم دارند.