جشن حکومت زنان در افوس اصفهان

هر ساله مصادف با زمان برداشت محصول، در حدود 80 روز بعد از فروردین، جشنی در افوس یکی از توابع اصفهان برگزار می‌شود که به جشن حکومت زن، یا جشن محصول معروف است و آداب و رسوم، قوانین و مقررات خاص خود را دارد. آسمونی در این بخش به معرفی جشن حکومت زنان در افوس اصفهان می پردازد.

جشن حکومت زنان در افوس اصفهان جشن حکومت زنان مصادف با زمان برداشت محصول است و معمولا 80 روز بعد از فروردین برگزار می‌شود. در یکی از روزهای اواخر بهار، انجمنی از ریش‌ سفیدان و بزرگ‌‌ترها و تنی چند از زنان گیس سفید و مسن که سرد و گرم روزگار را چشیده باشند، تشکیل می‌شود. وظیفه اصلی این انجمن تعیین روز قطعی برگزاری جشن است. ضمنا، انجمن گروهی را که باید مقدمات جشن را فراهم کند، انتخاب می‌کند. افراد در این کمیته وظیفه مخصوص دارند. مهم‌‌ترین وظیفه این گروه انتخاب حاکم است که پس از مشورت و گفتگوی زیاد از بین زنان ده انتخاب می‌شود. این حاکم باید رشید و بلند قامت باشد، جذبه و شهامت داشته و به حسن خلق و نیکوکاری معروف باشد. آنچه در انتخاب یک حاکم دخالت زیاد دارد، ‌ آن است که بین زنان محبوبیت خاص داشته باشد، خوب حرف بزند و امر و نهی کند و در فرمانش ثابت‌ قدم باشد. زنی که به‌عنوان حاکم زن انتخاب می‌شود، برای خانواده و همسرش مایه افتخار است. بعد از انتخاب حاکم، زیر نظر او «رجال دولت» و «اعیان مملکت» انتخاب و جایگاه‌‌شان در بارگاه معین می‌شود. قراولانی نیز برای بارگاه و دروازه‌ ها انتخاب می‌شوند.

جغرافیای افوس افوس در 38 کیلومتری غرب شهر داران مرکز فرمانداری فریدن بین روستاهای شش جوان، بوئین، داش گسن و خویگان واقع است. افوس در دامنه کوه قوسی شکل به همین نام ایجاد شده که بلند و برف گیر است و برفش همگی و بدین علت جویبارهای زیادی از این کوه سرچشمه می‌گیرد.

آب و هوای افوس آب و هوای افوس معتدل کوهستانی است زمستانش سرد و پربرف و تابستانی ملایم و مطبوع دارد. کوهستانی بودن افوس و تغییرات ناگهانی حرارت سبب وزش بادهایی به اسامی باد قبله، باد توغان، وزمه باد، باد مشرق و باد مغرب می‌شود. در نزد افوسی‌ها مفیدترین آنها وزمه باد است که خوش یمن نیز هست. موقع وزش آن از اواخر اسفند ماه تا اوایل فروردین ماه است که بیش از 20 روز ادامه دارد. وزش این باد برف‌های سنگین را می‌برد و درختان را بارور می‌سازد و به قول افوسی‌ها صفا و حالی بعد از یک دوره ممتد زمستان به افوس می‌دهد بی‌مناسبت نیست که افوسی‌ها در وصف این باد شعر زیر را می خوانند:

غم ز دل برداری و برف از نساران وزمه باد ای وزمه باد ای شاه بادان تنوع آب و هوا و جنس خاک سبب رویش گیاهان علفی و بوته‌ای خودرو در افوس می‌شود. وجود این گیاهان سبب می‌شود در فصل گرم، صحرا و بیابان افوس سبز و خرم باشد. دشت لاله های واژگون افوس و ارتفاعات پربرف از طبیعت زیبای افوس است.

برگزاری مراسم جشن حکومت زنان در افوس اصفهان شخصی مامور می‌شود که چند روز عصر در ده جار بزند و به مردم اطلاع دهد، با اعلان و تعیین روز جشن، شور و شوق مردم را فرا می‌گیرد. همه با میل و علاقه آماده برگزاری جشن می‌شوند و از بستگان‌‌شان در دهات مجاور و شهرها نیز دعوت می‌کنند. در این جشن، زنان وظایفی خاص و مردان نیز مراسمی مخصوص دارند که باید دور و جدا از هم انجام دهند. میدان بزرگ ده چراغانی و دیوار و کف میدان با قالی مفروش می‌شود. کرسی‌ها و تخت و بارگاه برپا و روی تخت به زیباترین وجه تزئین می‌شود. در روز جشن نباید هیچ مردی در ده باشد. بنابراین، روز قبل از جشن عده‌ای از مردان وسایل خواب و خوراک خود را بر می‌دارند و راهی سرچشمه می‌شوند. بقیه مردان و پسران باید صبح روز جشن از ده خارج شوند. در این روز اداره امور ده به دست زنان است.

روز جشن حکومت زنان در افوس اصفهان با شروع جشن، دروازه‌های ده قرق می‌شوند و هیچ مرد یا پسری حق ورود به ده را ندارد. اگر کسی ندانسته وارد شود، قراولان او را به حضور حاکم می‌آورند. حاکم یا یکی از وزراء با او صحبت می‌کنند و علت آمدن او را جویا می‌شوند. دومین سوال از او این است که مگر نمی‌دانستی امروز جشن حکومت زن است و هیچ مردی حق ورود ندارد. بسته به نوع جوابی که مرد تازه‌ وارد می‌دهد، او را می‌بخشند یا تنبیه می‌کنند. در صبح روز جشن، زنان بهترین لباس خود را می‌پوشند و دسته رامشگران زن در گوشه‌‌‌ای از بارگاه می‌نوازند. مدعوین و درباریان به دستور حاکم با چای و شربت پذیرایی می‌شوند. همه زنان ده، به هر ترتیب که بتوانند، خود را به میدان می‌رسانند و اگر در میدان جایی نیافتند، به بام‌ خانه‌ها مشرف به میدان می‌روند. همه زنان شاد و مسرورند. به جلال و جبروت حاکم یک‌ روزه غبطه می‌‌خورند، کف می‌زنند و شادی می‌کنند، با صدای بلند شادباش می‌گویند. زنان مسن که رقص چوبی را به استادی می‌دانند در وسط میدان حاضر می‌شوند و دست در دست یکدیگر حلقه می‌کنند. سپس، ‌ با آهنگ ملایم، رقص چوبی آغاز می‌شود. زنان مسن، زنان دیگر را به پایکوبی وا می‌دارند. با اجازه حاکم، زنان جوان‌تر در میان زنان مسن به رقص می‌پردازند. وقتی رقص چوبی زنان پایان یابد، ‌ به دستور حاکم، رقص دختران آغاز می‌شود. لباس دختران در این رقص متحدالشکل نیست، عده‌ای لباس روستایی و تعدادی لباس شهری به تن دارند. این گوناگونی لباس در رقص آن‌ قدر بدیع است که زنان دیگر را به تعجب وا می‌دارد.

اتمام جشن حکومت زنان در افوس اصفهان این مراسم تا کمی بعد از ظهر ادامه دارد و سپس حاکم به زنان دستور می‌دهد مدعوین و زنان ده برای صرف ناهار به منازل خود بروند. بعد از آن‌ که بارگاه خالی شد، دستور مرخصی وزراء و درباریان نیز صادر می‌شود و حاکم با ندیمه‌های مخصوص و قراولانِ حاضر به منزل مراجعت می‌کند و فقط چند نگهبان از بارگاه نگاهبانی می‌کنند. در همین روز، در سرچشمه که در 5 کیلومتری روستا در دل کوهستان است، مراسم دیگری برپا است: مردان به محض ورود به سرچشمه جایگاه مخصوص خانوادگی خود را که اجدادشان در آن می‌نشستند، آب و جارو می‌کنند و چادرها را برپا می‌دارند. وقتی همه چادرها برپا شد، چنان منظره بدیع و جالبی به وجود می‌آید که انسان را به یاد زیباترین پلاژهای سواحل دریا می‌اندازد. رنگ گوناگون چادرها و این که در دو طرف دره در امتداد سیصد متر در شیب زمین به طور مطبق نصب شده‌اند، نسیم ملایم و خنک کوهستان که به این چادرها می‌وزد، مردان دهاتی با شلوارهای گشاد که داخل چادرها و در کنار منقل و قوری و سماور لمیده‌اند، منظره پیران و جوانان و پسربچه‌ ها که به حکم مراسم از مادران‌ شان جدا شده‌‌اند، چمباتمه‌ زدن عده‌ای از بچه‌ها در چادرها، بوی غذا که فضای سرچشمه را در بر می‌گیرد، آن‌ طرف‌‌تر صدای جوشش آب از زمین، هیاهوی عده‌ای از مردم که هنوز به دنبال جای مناسب برای استقرار چادر می‌گردند، منظره کوهستان پر برف افوس و استخری که در قسمت شمال سرچشمه از انباشته شدن آب به وجود آمده، در نوع خود چشم‌انداز بدیعی است . غذای مردها در سرچشمه از شب پیش آماده شده است و در همان‌ جا گرم می‌شود. وقتی کسی از نزدیک چادرها عبور می‌کند، صاحب چادر با کمال خلوص و بدون ریا با صدای گیرا، وی را دعوت به صرف غذا و چای و میوه می‌کند. بعد از غذا، مردان مسن‌‌تر با نشستن به دور سماور و منقل و قوری از گذشته‌های این جشن صحبت می‌کنند. مردان جوان و پسربچه‌ها از قسمت‌های مختلف دره کوهستانی سرچشمه دیدن می‌کنند و بعضی از آن‌ها برای آوردن برف، راه ارتفاعات را در پیش می‌گیرند. وقتی جوانان از بازدید قسمت‌های مختلف سرچشمه فراغت یافتند، صدای تکبیر و اللّه‌اکبر در کوهستان طنین می‌افکند. این صدای مؤذن است که مردم را به نماز و دعا دعوت می‌کنند. مراسم سرچشمه از این ساعت به بعد تمام می‌شود و هر کس می‌خواهد می‌تواند بار و بنه خود را جمع کند و عازم ده شود. زنان تا دروازه ده به استقبال مردان می‌آیند و همراه آنان کوچه‌های ده را طی می‌کنند و در پیاده کردن اثاثیه و بار به آن‌‌ها کمک می‌کنند. حوالی غروب همه مردان و پسران به خانواده خود ملحق می‌شوند. زنان از انجام مراسم خود و مردان از رویدادهای سرچشمه برای یکدیگر نقل می‌کنند.