23 اردیبهشت ، لغو نهایی کاپیتولاسیون در ایران (1358 ش)

آسمونی : کاپیتولاسیون ( واژه کاپیتولاسیون Capitulation از کلمه لاتین Capitulare مشتق شده و به معنی انعقاد عهدنامه وقرارداد و یا خود عهد نامه است.) بدون توجه به معنی لغوی آن در اصطلاح ِ تاریخ ِ حقوق اروپایی به اسناد یک جانبه یا عهدهائی گفته می شود که به موجب آن" باب عالی" و حکومتهای شامات( سوریه و لبنان) و آفریقای شمالی ، وضع حقوقی بیگانگان مقیم امپراتوری عثمانی را تعیین می کردند و امتیازات و معافیتهایی به دول اروپایی در مورد اتباع آنها اعطا می کردند.

مفهوم عام حقوقی کاپیتولاسیون عبارت از نظام قضاوت کنسولی و برخی  تضمینات ، امتیازات و مصونیتهای قضایی است که به موجب تصمیمات یک جانبه یا اسناد قضایی دیگر به دول مسیحی در سرزمینهای غیرمسیحی داده می شد. در ممالک و سرزمینهای مزبور به طور کلی اتباع بیگانه ، گاهی بدون رعایت اصل متقابل ، از حدود صلاحیت مقامات قضایی محلی خارج بوده و تابع صلاحیت مقامات و به ویژه مأموران کنسولی و سیاسی دولت متبوعه خود محسوب می شدند و دعاوی ، شکایات و محاکمات مربوط به امور جزایی آنان به وسیله کنسول یا نماینده دولت متبوع آنان حل و فصل می شد.

سایت آسمونی : به عبارت دیگر ، اگر تبعه ی کشوری در کشور دیگر مرتکب جرم یا جنایتی می شد آن کشور حق دستگیری و مجازات وی را نداشت و باید به کشور خود فرستاه می شد تا طبق قوانین آن محاکمه و مجازات شود.

حق کاپیتولاسیون در ایران ، اولین بار در معاهده ی ترکمن چای در سال 1203 ه . ش در زمان" فتحعلی شاه قاجار" به روسیه داده شد که ضایعات فراوانی در طول یک قرن به ایران وارد آورد . حق کاپیتولاسیون در ایران کم کم از انحصار دولت روسیه خارج شد و بسیاری از دولت های دیگر نیز با استفاده از اصل " کاملة الوداد " صاحب این حق شدند و قضاوت کنسولی خود را بر ایران تحمیل کردند.

اسپانیا، فرانسه، آمریکا، انگلیس، آلمان، ایتالیا و چند کشور دیگر از جمله دولت عثمانی بعدها از ایران حق کاپیتولاسیون را به دست آوردند.

آسمونی : کاپیتولاسیون موجب برتری و تقدم اتباع خارجی بر اتباع کشور می شد و باعث می گردید که رجال مملکت به بیگانگان و قدرت قضایی و سیاسی آنان سوق داده شوند ، و حتی در سایه ی کاپیتولاسیون ، بیگانگان هر چه می خواستند به ایران وارد و یا از ایران خارج می کردند . کاپیتولاسیون اصل حاکمیت و استقلال کشور را متزلزل می ساخت ، به قوانین خارجی اعتبار برون مرزی می بخشید ، اتباع کشور را ازحمایت کامل قضایی محروم می کرد ، حق مشروع آنان را به بیگانه می داد و به دلیل همین مضرات جبران ناپذیر، مردم ایران نسبت به کاپیتولاسیون عکس العملهای شدیدی از خود نشان می دادند.

در سال 1297 ه . ش یعنی دو سال قبل از کودتای " رضا خان" در دولت " صمصام السلطنه" لایحه ای به تصویب رسید که به موجب آن، حق کاپیتولاسیون روسها در ایران لغو شد.

پس از لغو قرار داد کاپیتولاسیون بین ایران و روسیه، قرار داد کاپیتولاسیون تعدادی از کشورهای دیگر نیز لغو شد. اما کشورهای غربی همچنان به این امتیاز پایبند بودند اما سرانجام مجلس شورای ملی در سال 1306 ه. ش الغاء کاپیتولاسیون را اعلام کرد و به همه دولی که از این حق استفاده می کردند یک سال وقت داد که در قراردادهای خود تجدید نظر و این امتیاز را لغو کنند ، لیکن ازجانب کشورهای غربی اقدامی صورت نگرفت. با حاکمیت مطلق آمریکا بر سرنوشت کشور ایران ( پس از کودتای 28 مرداد ) یکی از اقدامات این دولت دربسط و گسترش سلطه ی خود ، فعال کردن کاپتولاسیون درجهت منافع خود بود لذا لایحه مصونیت مستشاران و تبعه ی آمریکا در ایران در 13 مهرماه 1342 به تصویب مجلس شورا رسید و در 21 مهرماه 1343، مجدداً مورد تصویب نمایندگان دو مجلس سنا و شورای ملی قرار گرفت.

در 4 آبان 1343، امام خمینی ، با ایراد سخنرانی مهیج و کوبنده ، موضع نهضت را در برابر استکبار غرب و شرق روشن ساخت. اعلامیه ی امام در تیراژ وسیعی چاپ و منتشر شد ، فرازهایی از این اعلامیه به شرح زیر است:

" آیا ملت ایران می داند که مجلس به پیشنهاد دولت سند بردگی ملت ایران را امضاء کرد؟ سند وحشی بودن ملت مسلمان را به آمریکا داد... قلم سیاه کشید بر جمیع مفاخر اسلامی و ملی ما... اهانت به ارتش محترم ایران و صاحب منصبان و درجه داران نمود... حیثیت دادگاههای ایران را پایمال کرد... اکنون مستشاران نظامی و غیر نظامی آمریکا با جمیع خانواده و مستخدمین آنها آزادند هر جنایتی بکنند، هر خیانتی بکنند، پلیس حق بازداشت آنها را ندارد... اکنون من اعلام می کنم که این رأی ننگین مجلسین مخالف اسلام و قرآن است و قانونیت ندارد.

بر پیشوایان دول اسلامی است که فریاد ما را به دنیا برسانند. هدف مراجع عظام و روحانیون در هر جا باشند یکی است و آن پشتیبانی از دیانت مقدسه ی اسلام و قرآن مجید و طرفداری از مسلمین است... اینها دنباله قتل عام پانزدهم خرداد - دوازدهم محرم است که جراحت آن از قلب ملت پاک نخواهد شد... امروز اقتصادایران به دست آمریکا و اسرائیل است و بازار ایران از دست ایرانی و مسلمان خارج شده است...»

برای خاموش ساختن ندای حق طلبانه امام خمینی (ره) و مردم ایران در سیزدهم آبانماه سال 1343 امام را از قم دستگیر و به ترکیه تبعید نمودند . با تبعید حضرت امام ، موج اعتراضات مردمی گسترش یافت به طوری که رژیم اقدام به دستگیری پی در پی اعضاء موثر در نهضت اسلامی به منظور خاموش ساختن این اعتراضات نمود .

پورتابل آسمونی : تبعید حضرت امام و اقدامات جنایتکارانه دیگر رژیم شاهنشاهی نه تنها موجب خاموش ساختن نهضت اسلامی نشد ، بلکه خشم انقلابی مردم و فعالان نهضت اسلامی، یکی از سردمداران این خیانت بزرگ را به جزاء اعمال سنگین خود رساندند . حسنعلی منصور (نخست وزیر وقت ) که از عوامل اصلی تصویب کاپیتولاسیون و تبعید حضرت امام بود، در اول بهمن سال 1343 توسط یکی از اعضاء" هیات مؤتلفه اسلامی" به نام " محمد بخارایی " اعدام انقلابی شد.

سرانجام با پیروزی انقلاب اسلامی و به پیشنهاد هیات وزیران و تصویب شورای انقلاب در تاریخ 24 اردیبهشت  1358 حق کاپیتولاسیون و امتیازات و ملحقات آن برای همیشه و به طور نهایی لغو گردید.