گرمابه های تهران

حمام عمومی یا همان گرمابه، نه فقط کاربرد شست و شو و نظافت دارند، بلکه در شکل آیینی خود در هر برهه زمانی شکل دهنده فرهنگی خاص و خزنده در میان عامه ی مردم بوده اند. از جمله مکان هایی که از دوران قدیم، در نزد ایرانیان اهمیت داشته گرمابه بوده است و این دلیلی بر اهمیت نظافت روح و جسم در تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می رود. ما در این بخش آسمونی در مورد گرمابه صحبت خواهیم کرد و همچنین فهرستی از حمام عمومی تهران را برای شما عزیزان فهرست کرده ایم.

فهرست گرمابه های تهران

این حمام ها علاوه بر ارزش معماری، از دیدگاه اجتماعی نیز حائز اهمیت هستند. از روزگاران گذشته، به ویژه در قرن حاضر، آیین ها و سنت های بسیاری مرتبط با حمام پدیدار شده است که می توان آن را نوعی فرهنگ عامه دانست. در یک نگاه کلی، شست و شو و اماکنی که برای این کار در نظر گرفته می شود. شامل دو عنصر (آب) و (پالایش و طهارت) است. از این منظر ارزش این مکان ها به نظام های فکری و تقدسی که در پشت این دو عنصر وجود دارد بر می گردد.

شکل گیری حمام

اماکن بسیاری مخصوص اجرای اعمال تطهیر و شست و شو در آیین های سنتی یافت شده که شباهت هایی به ساختار گرمابه ها دارد . شاید شکل و نوع سازماندهی عناصری که در هنگام اجرای مراسم تطهیر در این آینن ها انجام می گرفته نوعی شیوه ی خاص در کاربرد دو عنصر آب و تطهیر به وجود آورده و مقدمی ای بوده است برای شکل گیری گرمابه. واژه گرمابه مرکب از دو کلمه گرم و آبه، به معنی محل گرم ساختمان است. مهرابه های دوره ی میترایی علاوه بر اجرای مراسم مذهبی و اعمال مقدس مکانی برای گردهم آیی اعضا و گفت و گوهای صمیمانه ، به دور از هر گونه طبقه بندی اجتماعی بود شاید بتوان رد پایی از این عناصر را در حمام ها به خصوص حمام های ایرانی دوره ی اسلامی مشاهده کرد. پایین تر بودن از سطح زمین و پلکانی که به داخل حمام می رفت موجب شباهت این فضا به معابد میترایی است.

حمام ها در فرهنگ مردم نقش هایی جدا از نقش بهداشتی ایفا می کردند . این حمام ها محلی بوده اند برای جمع شدن و گفت و گوهایی صمیمانه ی مردم کوچه و بازار و هم چنین اجرای مراسمی که در باور مردم تقدس دارند؛ مثل مراسم عروسی و حمام های عروسی، حمام زایمان، حمام های پیش از ماه رمضان و حمام های شب عید نوروز .

تاریخچه حمام های عمومی ایران

مردم ایران چه پیش از اسلام و چه بعد از آن به پاکیزگی اهمیت بسیار می دادند و به همین منظور اهتمام ویژه ای در ساخت و را ه اندازی گرمابه ها داشتند. بقایای کشف شده از قدیمی ترین گرمابه ی ایران مربوط به تخت جمشید است. از دوره ی اشکانی نیز بقایای حمامی در کاخ آشور واقع در بین النهرین شمالی و از دوره ی ساسانی بقایای حمامی در تخت سلیمان به دست آمده است. در جریان حفاری های باستانی شناسی بندر سیراف در حاشیه ی خلیج فارس، نیز بقایای حمامی مربوط به سده های نخستین اسلامی کشف شد که مشتمل بر رختکن، گرمخانه، خزینه، آب ریزگاه، تون حمام و انبار سوخت آن بود و با قلوه سنگ های بزرگ و کوچک ساخته شده بود.

در دوره سلجوقی و در دوره ی ایلخانی به هم راه اقدامات گسترده ی عمرانی در شهرهای معمی چون تبریز، مراغه و سلطانیه حمام هایی ساخته شد که امروز آثاری از آنها بر جای نمانده است. دوره صفویه درخشان ترین دوره ی تاریخی معماری ایران است. حکومت مرکزی مقتدر امنیت ناشی از آن پیش رفت در فناوری ساختمان توسعه شهرها و هنر دوستی پادشاهان صفوی از جمله عوامل شکوفایی معماری و خصوصا ساخت گرمابه بود . علاوه بر این عواملی دیگر چون نظافت، حرمت آب و نیز رعایت احکام فقهی شیعی، در کنار خلاقیت و نبوغ هنرمندان در توسعه ی گرمابه ها موثر بودند. حمام گنجعلی خان کرمان، حمام خسروآقا و علی قلی آقای اصفهان که در نوع خود شاه کار هستند در این زمان بنا شده اند.

بعد از دوره ی صفویه، هر چند معماری اسلامی هرگز رونق گذشته را به دست نیاورد، ولی در دوره زندیه و قاجار یه حمام های باشکوهی ساخته شد که از بهترین آنها می توان به حمام وکیل شیراز از دوره ی کریم خان زند و حمام ابراهیم خان کرمان از دوره قاجاریه اشاره کرد. در دوره ی اخیر به علت رکود معماری سنتی، گسترش حمام های خصوصی و رعایت مسائل بهداشتی ساخت حمام به شیوه ی سنتی و عمومی متوقف شد.

آداب و رسوم حمام رفتن

امروزه حمام عمومی همچنان در بیش تر مناطق ایران وجود دارد. تفاوت این حمام ها با حمام ها قدیم این است که حمام های قدیم خزینه داشتند، ولی در حمام های عمومی جدید دوش های متعدد جای خزینه را که به هیچ وجه منطبق با اصول بهداشتی نبود، گرفته است. در حمام های عمومی خزینه دار، از قدیم سنن و آدابی رعایت می شد که بعضا جنبه ی ضرب المثل پیدا کرده است.

یکی از آن آداب این بود که هر کس وارد حمام می شد، برای اظهار ادب و تواضع به افراد بزرگ تر که در صحن حمام نشسته و مشعول کیسه کشی و صابون زدن بودند، یک طاس بزرگ آب گرم از خزینه ی حمام بر می داشت و بر سر آن بزرگ تر می ریخت. این عمل به تعداد افراد بزرگ و محترم که در صحن حمام نشسته بودند، تکرار می شد و تازه وارد و ظیفه خود می دانست که بر سر یکایک آنان با رعایت تقدم و تاخر آبگرم بریزد.

از آداب دیگر در حمام های عمومی خزینه دار قدیم این بود که اگر تازه وارد کسی از آشنایان و بستگان نزدیک و بزرک تر از خود را در صحن حمام می دید فورا به خدمتش می رفت و به منظور اظهار ادب و احترام او را مشت و مال می داد یا کیسه و لیف و صابون را به زور و اصرار از دستش می گرفت و پشتش را کیسه می کشید یا صابون می زد.

هر کس وارد خزینه ی حمام می شد به افرادی که شست و شو می کردند سلام می کرد و همان پله ی اول خزینه دو دست را زیر آب کرده، کمی از آب خزینه را بر می داشت و به یکایک افراد حاضر از آن آب تعارف می کرد. برای افراد تازه وارد مهم و مطرح نبود که افراد داخل خزینه از آشنایان هستند یا بیگانه و چه بسا به افراد بیگانه بیش تر اظهار علاقه و محبت می کردند زیرا معتقد بودند آشنا در هر حال آشناست و دوست و آشنا احتیاج به تعارف ندارند. این رسوم و بسیاری رسم های دیگر از گذشته های دور یعنی از زمانی که حمام خزینه به جای آب چشمه رودخانه در امر نظافت و پاکیزگی مورد استفاده قرار گرفت، معمول شد.