اول آوریل؛ روز دروغ اول آوریل

در برخی از کشورها (از جمله بریتانیا، اتریش، نیوزیلند و زیمبابوه) دروغ‌گویی در روز اول آوریل که روز احمق‌های آوریل (April Fools' Day) نامیده می‌شود، از صبح تا شب ادامه پیدا می‌کند و شخصی که قبل از شب، حقیقت را فاش کند یا شخصی که این دروغ را باور کند احمق آوریل (April Fool) لقب می‌گیرد. در مناطق دیگری نیز این رسم وجود دارد اما با این تفاوت که دروغ‌گویی تا پایان ظهر ادامه دارد.

ریشه دروغ گفتن در روز اول آوریل

گمانه‌زنی‌های مختلفی در مورد ریشهٔ این رسم مطرح است. یکی از معروف‌ترین آن‌ها پیدایش دروغ آوریل را به اقدام شارل نهم، پادشاه فرانسه، در سال 1564 نسبت می‌دهد که در هنگام اصلاح تقویم گریگوری جشن‌های سال نو را از اول آوریل به اول ژانویه منتقل کرد. پس از آن، مخالفان این تغییر همچنان در روز اول آوریل به دید و بازدید عید می‌رفتند. دوستان و آشنایان‌شان، این افراد را که بر برگزاری عید در روز اول آوریل اصرار داشتند، دست انداخته و آن‌ها را «احمق‌های آوریل» می‌نامیدند.

دروغ‌های معروف اول آوریل

• واژگونی برج پیزا: تلویزیون هلند در دهه 1950 خبر واژگونی برج پیزا را پخش کرد.
• درخت‌های ماکارونی: بی‌بی‌سی یک برنامه پانوراما در 1957 پخش کرد که درخت‌های ماکارونی را در سوئیس نشان می‌داد. بی‌بی‌سی اعلام کرد که سوسک‌های ماکارونی که محصولات را از بین می‌بردند قلع و قمع شدند. بسیاری از مردم با بی‌بی‌سی تماس گرفتند و پرسیدند که چگونه درخت‌های ماکارونی را کشت می‌کنند. این برنامه در حقیقت در شهر سنت آلبنز انگلیس فیلمبرداری شده بود. .
• دروغ‌هایی مبنی بر بیرون آمدن از خانه: در 1985 روزنامه لس آنجلس ویکلی خبری را در روز دروغ آوریل چاپ کرد که بسیاری از مردم توسط آن فریفته شدند.
• کرموکس: در 1984 اولین شوخی آنلاین به صورت پیامی مبنی بر این که یوزنت در شوروی برای کاربران در دسترس است، منتشر شد.
• آلاباما عدد پی را تغییر می‌دهد: روزنامه New Mexicans for Science and Reason در آوریل 1998 مقاله‌ای را چاپ کرد که توسط فیزیکدانی به نام مارک بوسلوگ نوشته شده و در آن آمده بود که قوه مقننه آلاباما رأی داد که ثابت پی تغییر کند. این موضوع ظاهراً اولین بار در داستانی به نام غریبه‌ای در سرزمین غریب (Stranger in a Strange Land) تألیف رابرت هاینلاین مطرح شده است.
• ترور بیل گیتس: در 2003 بسیاری از وبسایت‌های کره شمالی و چین اظهار کردند که سی‌ان‌ان خبر داد که بیل گیتس مؤسس مایکروسافت در نتیجه 1٫5٪ افت در بورس سهام چین ترور شد (هر چند این یک دروغ بود اما به هر حال CNN در چین تحریم شد).
• آب در مریخ: در 2005 یک خبر در وبسایت رسمی ناسا پخش شد که آب را در مریخ نشان می‌داد. این تصاویر در حقیقت یک لیوان آب بر روی شکلاتی با نام مارس (Mars Candy Bar) بود که به معنی مریخ است.
• پری مرده: در 2007 یک دروغ‌ساز در وبگاهش تصاویری را منتشر کرد که جسد یک موجود ناشناخته هشت اینچی را نشان می‌داد که گفته می‌شد یک پری مومیایی شده‌ است. او سرانجام پری را در eBay به قیمت 280 یورو فروخت!
• پرواز پنگوئن‌ها: شبکه تلویزیونی بی‌بی‌سی در سال 2008 گزارشی از کشف نوعی پنگوئن پرنده در قطب جنوب را پخش کرد. در این گزارش یک فیلم تلویزیونی از پنگوئن‌ها و پرواز آن‌ها تا جنگل‌های آمازون نیز پخش شد.
• زمان استاندارد: در کشورهای مختلف این شوخی آورده شده‌ است که می‌گوید سیستم زمان به نوعی تغییر خواهد کرد که در آن، واحد زمان بر اساس توان‌هایی از 10 ذکر می‌شوند.
• کنترل Gmail با حرکات بدن: گوگل در اول آوریل 2011 امکان جدیدی را در سرویس ایمیل خود معرفی کرد که به کمک آن و بدون استفاده از موشواره و صفحه کلید، کاربران به کمک وب‌کم می‌توانند به مدیریت رایانامه خود بپردازند و نامه‌های خود را بررسی کنند.
• Google nose: شرکت گوگل در اول آوریل 2013 امکان جدیدی را تحت عنوان google nose منتشر کرد. در واقع قرار بود گوگل nose هر بویی را توسط تلفن همراه و رایانه ایجاد کند و کاربران قادر به بوییدن آن باشند!
• لاوروف وزیر خارجه روسیه در طی مذاکرات هسته‌ای با ایران (2015) در لوزان سویس، خبر از توافق کلی داد که خبرگزاری‌ها آن را دروغ اول آوریل نامیدند.
• جایزه نقدی و تابعیت روسیه: «از طرف دولت روسیه به هر خارجی که با یک دختر روس ازدواج کند، 15 هزار دلار آمریکا و تابعیت روسیه داده می‌شود». این دروغ اول آوریل 2016 بود که رسانه‌ها و کاربران زیادی را سرکار گذاشت.
• در اول آوریل 2018 ویدئویی در اینترنت دست به دست شد که در آن ادعا شد که شرکت سوپرسل در حال طراحی قابلیت بازی کردن کلش آو کلنز با ذهن است.

دروغ سیزده در ایران

بیش از شصت سال است که در ایران، شوخی سیزده نوروز از سوی چند روزنامه‌نگار ایرانی رواج پیدا کرده‌ است. آغاز ماه آوریل یک روز پیش از سیزده نوروز است و این هم‌زمانی متاسفانه دست‌آویزی شد که در سیزده نوروز که ویژه جشن، شادی و نیایش برای باران و باروری زمین است، با این فرهنگ نادرست تحت تأثیر قرار بگیرد.

اسماعیل پوروالی، روزنامه‌نگار سرشناس ایرانی که میان همکارانش به آقای مدیر شناخته شده بود، در ماهنامه روزگار نو در اردیبهشت 1370 خورشیدی در پاریس نوشت: «ما شمارهٔ سیزده فروردین سال 1322 شمسی روزنامهٔ «نبرد» را یکپارچه به صورت دروغ درآوردیم. یکی از این دروغ‌ها، نطقی بود از هیتلر، که در آن بحبوحهٔ جنگ، دستور آتش‌بس می‌داد و این مژده‌ای بود که همهٔ مردم از پیر و جوان، زن و مرد و بزرگ و کوچک را خوشحال می‌کرد.

در کنار این دروغ شادی‌دهنده، دروغ آزاردهنده‌ای که در آن روز بساط سیزده نوروز خیلی‌ها را به هم ریخت، خبر فوت «حاج محتشم السلطنه» رئیس مجلس وقت بود، که چون در بین مردم تهران به خصوص بازاری‌ها وجهه و احترام و اعتباری خاص داشت، هزارها نفر راه خانهٔ او را در پیش گرفتند تا در مراسم تشییع جنازه‌اش شرکت کنند».

روزنامه نبرد در آن زمان به مدیریت خسرو اقبال اداره می‌شد و از همکارانش نیز می‌توان محمود تفضلی، جواد فاضل، حسن ارسنجانی، جهانگیر تفضلی و اسماعیل پوروالی را نام برد. 

در سال‌های اخیر روزنامه‌های اصلاح طلب به این موضوع پرداختند. اولین بار ابراهیم نبوی در روزنامه نشاط خبر آزاد شدن عبدالله اوجالان (که طی یک عملیات جنجالی منسوب به آمریکا، اسرائیل و ترکیه ربوده و به ترکیه انتقال یافته بود) را منتشر ساخت.

یکی از جنجالی‌ترین دروغ‌های سیزده در ایران خبر کج شدن و احتمال سقوط برج میلاد بود که روزنامه شرق در آخرین شماره خود در سال 1383 منتشر کرد. این دروغ توسط رسانه‌های اپوزیسیون جدی گرفته شد و به تحلیل آن پرداختند. برخی دیگر نیز آن را به برنامه اتمی ایران نسبت دادند. همچنین قیمت ملک در مناطق اطراف برج نیز برای مدتی کاهش یافت.

خبرگزاری میراث فرهنگی در سیزده فروردین ماه 1394 خبر از قول دفتر ملکه بریتانیا اعلام کرد: کوه نور را به ایران باز پس می‌دهیم. این خبرگزاری سپس در یادداشتی به قلم شاهین سپنتا این خبر را «شوخی سیزده» این رسانه اعلام کرد و در این مورد نوشت: شوخی سیزده در ایران معمولاً بازتاب طنز گونه حقایق مختلف تاریخی و اجتماعی و گاه سیاسی است تا در یک روز شاد، تلنگری باشد به مخاطب رسانه‌ها و توجه آن‌ها را به گوشه‌های ناگفته‌ای از حقایق تاریخی و اجتماعی جلب کند.

در سال 1396 شمسی هم خبرهایی مبنی بر فوت آیت الله احمد جنتی در فضای مجازی منتشر شد که این خبر توسط کانال تلگرامی سخنگوی شورای نگهبان تکذیب شد.