بند بازی

بندبازی ، بازی و نمایش ورزشی بر روی ریسمان به صورت حرکات دشوار و شگفت انگیز. درست دانسته نیست که این بازی نخستین بار در چه زمانی و در کدام سرزمین مرسوم شده ، اما ظاهراً در رواج آن از دیرباز، به عنوان پرطرفدارترین نمایش در نقاط مختلف جهان ، جای گفتگو نیست . پس از سقوط امپراتوری روم در 474 میلادی و آغاز قرون وسطی و تسلّط کلیسا بر نهادهای حکومتی و اخلاقی و ممنوع شدن نمایشهای رومی که به متروک ماندن تماشاخانه ها انجامید، بندبازی از جمله نمایشهایی بود که ، برخلاف خواست کلیسا و به سبب پذیرش عامه ، در خیابانها و میادین مردم را سرگرم می کرد.

فیتز جرالد سابقة بندبازی در خاور دور را به قرن هشتم / چهاردهم (آغاز فرمانروایی سلسلة مینگ در چین ) می رساند. بندبازان چینی با همراهی نوازندگان ، که در نمایشهای چینی نقش مهمّی دارند، روی بند، رقصهای سریع و سختی انجام می دادند. کمترین اشتباه نوازندگان می توانست پیامدهای ناگواری به بار آورد؛ زیرا هنرپیشگان که در فواصل کوتاه نیزه های بلندی را می چرخاندند و معلّق می زدند، دچار سرگیجه و سردرگمی می شدند .

در میان سرزمینهای اسلامی ، در آسیای صغیر، همزمان با خلافت عثمانی ، بندبازی رواج بسیار یافت . در آنجا به بندبازان «جانباز» یا «پهلوان » و یا «رسن باز» می گفتند و سلاطین آل عثمان توجه شایانی به این نمایش نشان می دادند و اغلب اجتماعات و جشنهای آنان ، بویژه جشنهای ختنه سوران شاهزادگان ، با بندبازی همراه بود. بندبازان کارهای شگفت آوری انجام می دادند؛ مثلاً روی طناب ، در حال تیراندازی و گاه با چشمان بسته می دویدند و گاهی نیز با موهای سرشان از طناب بالایی آویزان می شدند و بدون اینکه پایشان به بند زیرین برسد، بسرعت سُر می خوردند . قدیمترین اشاره به اجرای این نمایش در قلمرو عثمانیان به 861 می رسد. در قرن دوازدهم ، این بازی چندان اهمیّت یافت که برای بندبازان سرپرست یا «سرچشمه » تعیین شد . «رسن بازان » در برخی مناطق ، با شرکت در مسابقات ادواری ، می توانستند به مرتبة «جهابذه » یا «جهبذ»ها ارتقا یابند.

قدیمترین اشاره به این بازی در ایران باستان در «خسرو قبادان و ریدک وی » آمده که از «دیرک رسن بازی » و «داربازی »  سخن رفته است . ظاهراً با توجه به اینکه در متن مزبور پیش از این دو واژه ، نام سازهایی چون تنبور و دمبلک (= دمبک / تنبک ) آمده ، و در یکی دو بند پیشتر از آن نیز خسرو از ریدک دربارة بهترین خنیاگران پرسیده ، اون والا و معین  این دو کلمه را نام دو ساز پنداشته اند؛ در حالی که خنیاگر منحصراً به معنای نوازنده یا خواننده نیست ، بلکه آن را می توان مرادف رامشگر و اعمّ از بازیگر و نوازنده گرفت . افزون بر این ، نام سازها در این متن با کلمة سُرای ] = نوازنده [ ترکیب شده ، اما سایر کلمات همانند رسن بازی با واچیک (= بازی ) همراه گردیده اند. دهخدا نیز دارباز را به معنی ریسمان باز و بندباز نوشته است (ذیل «دارباز»، «ریسمان باز»). پس مراد از دیرک رسن بازی و داربازی در این متن همان بندبازی است .

در متون کهن نظم و نثر فارسی ، به بندبازی و سابقة آن در ایران اشاره ای نشده است . در نمونه ای که دهخدا (ذیل «بندبازی ») دیوان سوزنی سمرقندی (قرن ششم ) استشهاد کرده (کند همتّش را همی بندبازی ) ظاهراً بند، مضافِ بازی است نه جزء اول واژة مرکّب بندبازی . با این حال ، استعمال کلمة معادل بندبازی ، یعنی «رسن بازی » و مشتقّات آن نظیر «رسن باز» در اشعار شاعران سده های پنجم و ششم به چشم می خورد. در این اشعار البته به چند و چون این بازی اشاره نشده است ، اما در قرون متأخرتر، سیاحان خارجی که بارها به ایران سفر کرده اند، گزارشهای متعدد و نسبتاً دقیقی از برخی نمایشهای بندبازی در عصر صفوی در سفرنامه های خود فراهم آورده اند که از مهارت فراوان بندبازان ایرانی و تنوع نمایشهای آنان حکایت می کند. به علت کارهای عجیب و غریب بندبازان ، سیاحان خارجی گاه از آنان با عنوان «شعبده باز» یاد کرده و ایشان را از همتایان فرنگیشان ماهرتر دانسته اند .

 معمولترین شکل بازی آن بود که بندبازان دو سرِ طناب را به سرِ دو چوب واقع در وسط میدان بازی می بستند و بر روی طناب راه می رفتند. گاه نیز یک سر طناب را به نقطه ای مرتفعتر مانند برج ، مناره یا بامهای بلند می بستند. سپس بندباز با چابکی هر چه تمامتر از طناب بالا می رفت و برمی گشت . بندباز برای حفظ تعادل بر روی بند اغلب چوبی ] = چوب موازنه [ را افقی در دست می گرفت ؛ گاهی نیز شخصی به نام «یالانچی » ] = دروغگو/ مقلد [ در زیر بند اداهای مضحک در می آورد