فرهنگستان زبان و ادب فارسی

نظر به اینکه زبان فارسی، زبان دوم عالم اسلام و کلید بخش عظیمی از ذخایر ارزشمند علمی و ادبی تمدن اسلامی، و خود از ارکان هویّت فرهنگی ملت ایران است، و با توجه به اینکه بنابر اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، زبان مذکور، زبان رسمی و مشترک ملت ایران است، به‌منظور حفظ سلامت و تقویت و گسترش این زبان و تجهیز آن برای برآوردن نیازهای روزافزون فرهنگی و علمی و فنی و رفع تشتّت و ایجاد هماهنگی در فعالیت‌های مراکز فرهنگی و پژوهشی در حوزۀ زبان و ادب فارسی و سازمان دادن به تبادل گسترده و پربار تجربه درزمینۀ تحقیقات و مطالعات در این حوزه و صرفه‌جویی در نیرو و استفادۀ صحیح از کارشناسان و پژوهشگران و ایجاد مرجعی معتبر و برخوردار از وجهه و حیثیت جهانی در ایران، شورای عالی انقلاب فرهنگی اساسنامۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی را در جلسه‌های 208 و 209، مورخ 26/10/68 و 24/11/68 به تصویب رساند. در بدو تأسیس فرهنگستان‌، شورای ‌عالی انقلاب فرهنگی، هفده تن از محققان و ادیبان و صاحب‌نظران برجستۀ زبان و ادب فارسی را انتخاب و برای صدور حکم عضویت در شورای فرهنگستان به ریاست جمهوری معرفی کرد. سرانجام نخستین جلسۀ شورای فرهنگستان در تاریخ 26/6/69 به دعوت وزارت فرهنگ و آموزش عالی (وزارت علوم‌، تحقیقات و فنّاوری امروز) در محل نهاد ریاست جمهوری برگزار شد.

جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر دارای چهار فرهنگستان است که تحت نظارت هیئت ‌امنای واحد، حوزه‌های مختلف علمی، ادبی و هنری را ازنظر موضوعی پوشش می‌دهند.
شورای‌ عالی انقلاب فرهنگی، در جلسۀ 135 مورخ 15/10/1366 خود اساسنامۀ فرهنگستان‌های علوم و علوم‌ پزشکی جمهوری اسلامی ایران را تصویب کرد. این دو فرهنگستان پس ‌از تصویب اساسنامه‌ها در مجلس شورای اسلامی تقریباً هم‌زمان با فرهنگستان زبان و ادب فارسی آغاز به فعالیت کردند.
همچنین، شورای عالی انقلاب فرهنگی، در جلسۀ 439 مورخ 25/2/1377، اساسنامۀ فرهنگستان هنر را تصویب کرد و فرهنگستان هنر به‌عنوان چهارمین فرهنگستان جمهوری اسلامی ایران آغاز به کار کرد.

اعضای منتخب اولیۀ شورای فرهنگستان عبارت بودند از:

آقایان استاد احمد آرام‌، دکتر نصراللّه پورجوادی، دکتر حسن حبیبی، دکتر غلامعلی حداد عادل‌، استاد بهاءالدین خرمشاهی، دکتر محمد خوانساری، دکتر محمدتقی دانش‌پژوه‌، دکتر علی رواقی، دکتر سیّد جعفر شهیدی، دکتر حمید فرزام‌، دکتر فتح‌الله مجتبائی، دکتر مهدی محقق‌، استاد سیّد محمد محیط طباطبایی، استاد ابوالحسن نجفی، دکتر غلامحسین یوسفی، و خانم‌ها دکتر سیمین دانشور و دکتر طاهره صفارزاده‌.
البته از این منتخبان سه نفر شامل دکتر سیمین دانشور و آقایان دکتر سیّد جعفر شهیدی و دکتر غلامحسین یوسفی از ابتدا به ‌علت گرفتاری‌های شخصی از حضور در شورا و عضویت در فرهنگستان عذرخواهی و استعفا کردند.

اهداف

اهدافی که در اساسنامه برای فرهنگستان در نظر گرفته شده به شرح زیر است‌:

1- حفظ قوّت و اصالت زبان فارسی، به‌عنوان یکی از ارکان هویّت ملی ایران و زبان دوم عالم اسلام و حامل معارف و فرهنگ اسلامی؛

2- پروردن زبانی مهذّب و رسا برای بیان اندیشه‌های علمی و ادبی و ایجاد انس با مآثر معارف تاریخی در نسل کنونی و نسل‌های آینده‌؛

3- رواج زبان و ادب فارسی و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج از کشور؛

4- ایجاد نشاط و بالندگی در زبان فارسی، به ‌تناسب مقتضیّات زمان و زندگی و پیشرفت علوم و فنون بشری با حفظ اصالت آن‌.

وظایف‌

وظایفی که در اساسنامه برای فرهنگستان در نظر گرفته شده به شرح زیر است‌:

1- سازمان دادن و تمشیت فعالیت‌های ناظر به حفظ میراث زبانی و ادبی فارسی‌؛

2- تأسیس واحدهای واژه‌سازی و واژه‌گزینی و سازمان دادن واحدهای مشابه در مراکز دانشگاهی و دیگر سازمان‌های علمی و فرهنگی و هماهنگ ساختن فعالیت‌های آنان از راه تبادل تجارب‌؛

3- نظارت بر واژه‌سازی و معادل‌یابی در ترجمه از زبان‌های دیگر به زبان فارسی و تعیین معیارهای لازم برای حفظ و تقویت بنیۀ زبان فارسی در برخورد با مفاهیم و اصطلاحات جدید؛

4- کمک به معرفی و نشر میراث زبانی و ادبی فارسی به‌صورت اصلی و معتبر؛

5- اهتمام در حفظ فرهنگ‌های علمی و مردمی و جمع‌آوری و ضبط و نشر امثال‌وحکم و کلیۀ اعلام و اصطلاحات فارسی در همۀ زمینه‌ها و بهره‌برداری از آن‌ها برای پرورش و تقویت زبان و ادب فارسی‌؛

6- سازمان دادن تبادل تجربه‌ها و دستاوردهای مراکز پژوهشی در حوزۀ زبان و ادب فارسی و تأمین موجبات بهره‌برداری صحیح از این تجربه‌ها؛

7- بهره‌برداری صحیح از زبان‌های محلی (در داخل و خارج از ایران‌) به‌منظور تقویت و تجهیز این زبان و غنی ‌ساختن و گستردن دامنۀ کارکرد آن‌؛

8- معرفی محققان و ادیبان و خدمتگزاران زبان و ادب فارسی و حمایت از نشر آثار ایشان و کمک به تأمین وسایل فعالیت علمی و فرهنگی آنان و فراهم آوردن موجبات تقدیر از خدمات آن‌ها؛

بررسی و تصویب نتایج فعالیت‌های مراکز پژوهشی و فرهنگی که تهذیب و اصلاح یا توسعه و تقویت زبان فارسی مفید شمرده می‌شوند و ابلاغ و توصیۀ کاربرد آن‌ها به مؤسسات علمی و فرهنگی و سازمان‌ها و نهادهای عمومی‌.

طبق اساسنامه، فرهنگستان دارای اعضای پیوسته، وابسته و افتخاری است. تعداد اعضای پیوستۀ ایرانی حداقل پانزده و حداکثر بیست‌وپنج نفر، و تعداد اعضای پیوستۀ غیرایرانی ده نفر است.

اعضای پیوستۀ شورای فرهنگستان درحال حاضر عبارت‌اند از:

استاد عبدالمحمد آیتی، دکتر حسن انوری، دکتر نصراللّه پورجوادی، دکتر یداللّه ثمره‌، دکتر حسن حبیبی، دکتر غلامعلی حداد عادل‌، استاد بهاءالدین خرمشاهی، دکتر محمد دبیرمقدم، دکتر حسن رضائی باغ‌بیدی، دکتر علی رواقی، دکتر بهمن سرکاراتی، استاد اسماعیل سعادت‌، استاد احمد سمیعی (گیلانی‌)، دکتر علی‌اشرف صادقی، دکتر محمود عابدی، استاد کامران فانی، دکتر بدرالزمان قریب‌، دکتر فتح‌اللّه مجتبائی، دکتر مهدی محقق‌، استاد هوشنگ مرادی کرمانی، دکتر حسین معصومی ‌همدانی، دکتر محمدعلی موحد، استاد ابوالحسن نجفی، دکتر سلیم نیساری‌ و دکتر محمدجعفر یاحقی.

اعضای غیرایرانی شورای فرهنگستان عبارت‌اند از:

دکتر دادخدا سیم‌الدّین، دکتر محمدجان شکوری (از تاجیکستان‌)، فضل‌اللّه قدسی‌، دکتر غلام سرور همایون‌، دکتر محمدحسین یمین (از افغانستان‌).
در چند سال اخیر استادان‌، سیّد محمد محیط طباطبایی، دکتر محمدتقی دانش‌پژوه‌، احمد آرام‌، دکتر احمد تفضلی، دکتر مصطفی مقربی، دکتر جواد حدیدی، دکتر قیصر امین‌پور، دکتر حمید فرزام‌، دکتر محمد خوانساری و دکتر عبدالقادر منیازوف، از اعضای پیوستۀ فرهنگستان‌، چهره در نقاب خاک کشیده‌اند.
شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی با حضور حداقل دوسوم اعضای پیوستۀ فرهنگستان رسمیت می‌یابد و تصمیمات آن با اکثریت حداقل دوسوم آرای اعضای حاضر معتبر است‌. این شورا هر دو هفته یک بار در محل فرهنگستان زبان و ادب فارسی تشکیل می‌شود.

رئیس فرهنگستان‌

رئیس فرهنگستان را شورای فرهنگستان از میان اعضای خود، برای مدت چهار سال انتخاب، و برای تأیید و صدور حکم به رئیس‌جمهور، ریاست عالیۀ فرهنگستان‌ها، معرفی می‌کند.

برخی از وظایف رئیس فرهنگستان عبارت است از:

1- ارائۀ طرح‌های پژوهشی و علمی و انتشاراتی به شورای فرهنگستان جهت تصویب‌؛

2- تهیۀ طرح تشکیلات داخلی فرهنگستان و ارائۀ آن برای تصویب هیئت امنای فرهنگستان‌ها پس ‌از تأیید شورای فرهنگستان‌؛

3- پیشنهاد عضویت فرهنگستان در مجامع بین‌المللی به شورای فرهنگستان و پیگیری آن با رعایت مقررات و قوانین کشور؛

4- انتصاب رؤسای گروه‌های علمی و پژوهشی؛

5- پیگیری و نظارت بر حُسن اجرای تصمیمات شورای فرهنگستان‌؛

6- دعوت از اعضای شورای فرهنگستان برای تشکیلات جلسات‌.

ریاست فرهنگستان زبان و ادب فارسی، از 17/2/1370 تا 28/1/1374 بر عهدۀ دکتر حسن حبیبی بود و پس ‌از استعفای ایشان‌، دکتر غلامعلی حداد عادل از تاریخ 28/1/1374 به این سمَت انتخاب شد. در سال 1383، پس ‌از انتخاب دکتر غلامعلی حداد عادل به ریاست مجلس شورای اسلامی، مجدداً دکتر حسن حبیبی با اکثریت آرا به ریاست فرهنگستان زبان و ادب فارسی برگزیده شد. با پایان دورۀ ریاست دکتر حسن حبیبی در سال 1387 مجدداً دکتر حداد عادل به‌عنوان رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی انتخاب شد.

دبیر فرهنگستان‌

دبیر فرهنگستان، به انتخاب و حکم رئیس فرهنگستان منصوب می‌شود. در حال حاضر دکتر محمدرضا نصیری دبیر فرهنگستان زبان و ادب فارسی است‌.
وظایف دبیر ادارۀ کلیۀ امور اداری، مالی، سازمان‌دهی، بودجه و تشکیلات و تأمین نیروی انسانی فرهنگستان به شرح زیر است‌:

تأمین نیروی انسانی مورد نیاز فرهنگستان‌؛

نظارت بر حُسن اجرای طرح‌های طبقه‌بندی مشاغل و رفع نیازهای آموزش ضمن خدمت کارکنان؛‌

نظارت بر امور مربوط به تهیه‌، تنظیم‌، پیشنهاد و دفاع از بودجه‌، برحسب برنامه‌ها و فعالیت‌ها، در چارچوب خط‌مشی‌ها و اهداف فرهنگستان؛

نظارت بر اجرای بودجۀ مصوّب در قالب بودجه‌های تفصیلی؛‌

نظارت بر تهیه و تنظیم سازمان‌، شرح وظایف و تشکیلات تفصیلی فرهنگستان‌، و پیشنهاد آن به ریاست فرهنگستان برای تصویب در مراجع قانونی؛‌

نظارت و مطالعۀ مداوم‌، به‌منظور تفکیک، تقسیم و جلوگیری از تکرار و تداخل وظایف‌، و سعی در بهبود روش‌های انجام کار؛

نظارت بر اجرای کلیۀ امور مالی فرهنگستان و پرداخت هزینه‌ها در چارچوب اعتبارات ابلاغی؛‌

نظارت بر حفظ و نگهداری اموال منقول و غیرمنقول فرهنگستان؛‌

نظارت بر اجرای امور مکاتبات‌، ثبت و ضبط و توزیع نامه‌های فرهنگستان‌، و طبقه‌بندی و نگهداری سوابق؛‌

نظارت بر اجرای خدمات عمومی و رفاهی کارکنان؛‌

شرکت در جلسات هیئت ‌امنا، شورای علمی و شورای فرهنگستان؛‌

نظارت بر تهیه و تنظیم صورت‌جلسه‌های شورای فرهنگستان و در صورت لزوم ابلاغ مصوّبات به مراجع و واحدهای ذی‌ربط؛

همکاری با گروه‌های پژوهشی به‌منظور تسهیل امور پژوهشی فرهنگستان، از طریق ارائۀ خدمات مالی و اداری؛‌

پیشنهاد نصب و عزل مدیران واحدهای تابعه به ریاست فرهنگستان؛‌

نظارت بر حُسن ادای وظایف واحدهای تحت نظر.

دبیران فرهنگستان از ابتدا تاکنون عبارت‌اند از:

دکتر محمدرضا نصیری، متولد 1324 دکتری تاریخ، از بیست‌وهشتم بهمن 1370 با حکم وزیر علوم و آموزش عالی، دکتر مصطفی معین، و از هفدهم اردیبهشت 1374 با حکم رئیس فرهنگستان، دکتر حداد عادل؛

مهدی فیروزان، کارشناسی ارشد علوم سیاسی، متولد 1336، از یازدهم آذر 1375 با حکم دکتر حداد عادل‌؛

شادروان مسعود فراهانی پارسا، متولد 1327، کارشناسی ارشد مدیریت دولتی، از هشتم خرداد 1378 با حکم دکتر حداد عادل‌؛

مهندس احمد ارژمند، متولد 1330، کارشناسی ارشد مدیریت سیستم و بهره‌وری، از یکم تیر 1382 با حکم دکتر حداد عادل؛

دکتر محمدرضا نصیری، متولد 1324، دکتری تاریخ، از پانزدهم تیرماه 1385 با حکم دکتر حسن حبیبی.

معاون علمی

رئیس فرهنگستان می‌تواند درصورتی‌که لازم بداند یک یا چند معاون تعیین و آنان را در جلسه‌های رسمی فرهنگستان معرفی کند. معاون علمی فرهنگستان، از میان اعضای پیوسته، توسط رئیس فرهنگستان انتخاب و منصوب می‌شود.
برخی از وظایف معاون علمی به شرح زیر است‌:

پیشنهاد افراد به رئیس فرهنگستان برای انتصاب به عنوان مدیران گروه‌های علمی؛

پیشنهاد طرح‌های پژوهشی و علمی و انتشاراتی به رئیس فرهنگستان برای ارائه به شورای فرهنگستان جهت تصویب؛‌

پیگیری و نظارت بر حُسن اجرای تصمیمات علمی و پژوهشی شورای فرهنگستان؛‌

برنامه‌ریزی در برای هم‌اندیشی‌ها و سخنرانی‌های فرهنگی و پژوهشی؛‌

برنامه‌ریزی برای تأمین کتب و مواد مورد نیاز کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد.

معاونان علمی فرهنگستان از ابتدا تا کنون:

مرحوم دکتر احمد تفضلی از 28/1/74 تا 24/10/75

دکتر بهمن سرکاراتی از 16/8/79 تا مهرماه 82

دکتر محمد دبیرمقدم از 19/10/88 تا کنون