بررسی موج نو سينماى ايران (قسمت دوم)

جمعه 12 اذر 1400
لاله عالم

در حقيقت اين فرخ غفاري بود كه اولين فيلم نامتعارف و متفاوت با جريان و سباق روز را برنامه ريزي كرد و ساخت. او که دانش آموخته سینما در فرانسه بود پس از ورود به ایران ابتدا در نشریات نقدهای سینمایی نوشت و در حقیقت می توان او را یکی از پیشگامان نقد فیلم نیز دانست. او در عین حال که فیلم ها را از نظر تکنیکی و محتوایی نقد می کرد مخالف ساده نگری و ابتذال در سینمای ایران بود و عقیده داشت، سینمای ایران باید سرو شکل بومی داشته باشد و در آن هویت ایرانی دیده بشود و بر خواسته از مشکلات و نیازهای مردم باشد. او با سینمای مطلق هنری مخالف بود و سینمایی را ایده ال می دانست که هم سلایق مردم را در نظر گرفته باشد و هم حرفی برای گفتن داشته باشد. او از این رو برای پیاده کردن ایده آلش در سینما در سال 1337 فیلم «جنوب شهر» را بر اساس فیلمنامه ای از «جلال مقدم »ساخت. اما پس از چند شب نمایش در سینما متروپل تهران از سینما پایین کشیده شد و دلیل آن را هم صحنه هایی می دانستند که به صورت خیلی ناتورالیستی از فقر و بدبختی مردم جنوب شهر نشان داده شده بود.

به گفته غفاری در یکی از مصاحبه هایش این فیلم دو بار سانسور و تکه پاره شد، غفاری که این فیلم را با بودجه خودش ساخته بود، نهایتا مجبور می شود، تکه پاره های آنچه از فیلم باقی مانده را به هم بچسباند و داستان فیلم را نیز عوض کند و با حذف و تغییرات زیاد آن را تحت عنوان « رقابت در شهر » در سال 1341به روی پرده ببرد. او از این واقعه آنچنان ناراحت می شود که حتی اسم خود را پای فیلم نمی گذارد.

در فیلم « رقابت در شهر» و با داستانی جدید، « فخری خوروش»، «عبدالعلی همایون»، « فرهنگ امیری»، «لیلی سروش»و « فرهاد عماد» بازی کردند و موضوع فیلم از این قرار بود. مردی که قصد دارد همسرش را به دلیل شایعاتی طلاق بدهد به منزل نزدیکترین دوستش می رود تا موضوع را با وی در میان بگذارداما با همسر دوستش ( فخری خوروش ) مواجه می شود و وی با تعریف کردن زندگی خودش و همسرش امیر و مشکلاتی که داشته اند، او را از طلاق منصرف می کند.

فیلم به دلیل اعمال سانسور زیاد، نتیجه خوبی از خود به جای نمی گذارد و عملا آن هم تبدیل به یک فیلم کافه کاباره ای می شود اما در گوشه هایی از فیلم می توان متوجه وضعیت اسفبار بی در و پیکر برخی از این کافه ها در جنوب شهر و استفاده ابزاری از زنان به عنوان گارسون یا ... در این مکان ها شد. نکته مثبت فیلم موسیقی هرمز فرهت است که در برخی از صحنه ها حالت ارکستری دارد.

اما بعد ها هرمز فرهت در مصاحبه ای گفته است که برای این فیلم، موسیقی نساخته است، بلکه انتخاب کرده، در واقع وی از چند نوازنده دعوت می کند و قصه فیلم را نیز برای آنها می گوید و به آنها توصیه هایی نیز می کند. سپس از بین قطعات نواخته شده، موسیقی فیلم را انتخاب می کند. اسم هرمز فرهت به عنوان آهنگساز با چند فیلم موج نویی دیگر نیز همراه است از جمله «گاو»، «پستچی»، « دایره مینا» و « ارامش در حضور دیگران».

فرخ غفارى، ابراهيم گلستان و فريدون رهنما را از اولين افرادي مى دانند كه فيلم هايشان با سينماى رايج زمانشان متفاوت بود. غفاري بعدها ( سال 1343)، فيلم شب قوزى را بر اساس يكى از داستان هاى هزار و يك شب ساخت. او خودش نيز در اين فيلم بازى مي كند. شب قوز ، داستان يك بازيگر قوزى نمايش هاى سنتى است كه مشكل قلبى دارد. اويك شب بعد از اجراي نمايشى در كنار همكارانش كه به زور و شوخي مي خواستند در حلق او غذا بريزند، فوت مى كند. سپس همكارانش براي اينكه مقصر شناخته نشوند، جنازه او را در كوچه او جلوي يك ارايشگاه قرار مى دهند و تا صبح ماجراهايى رقم مى خورد كه همه به اين جنازه ربط دارند.

شب قوزى از بازى بازيگرانى چون پرى صابري و محمد على كشاورز بهره مى برد. همچنين نكته قابل ذكر اين است كه " محمدعلى كشاورز" بازيگر بزرگ سينما، تاتر و تلويزيون با اين فيلم براى اولين بار قدم سينما وارد شد و بازى ماندگاري از خود به جاى گذاشت. كشاورز در اين فيلم نقش يك صاحب ارايشگاه كه انگار در كارهاى خلاف نيز هست را بازى كرده است. اين فيلم از خيلى جهات در سينماى زمان خود متفاوت است، داستاني دارد كه در سينماى زمان خود تازه و متفاوت است، همچنين بهره گيري از كمدى و طنز سياه كه در ان تاريخ در سينماى ايران قابل توجه است. نيز توجه كارگردان به موسيقى و استفاده از سنتور نوازى " حسين ملك " در فيلم قابل توجه است. همچنين در اين فيلم، استفاده از نمادها و نشانه ها را مى بينيم، به عنوان مثال به صحنه اى اشاره مى كنم كه يكى از منزل ها تدارك عروسى است. دختر جوانى لباس عروسي اش را امتحان مى كند در حالى كه اشك مى ريزد و خواهان اين وصلت اجبارى نيست. مادر و پدر عروس بحث مى كنند و پدر عروس بر ازدواج دختر با خواستگار مورد نظرش تاكيد دارد و در همين حين كه دارد مى گويد دخترش اينده روشنى با اين فرد دارد، برق مى رود و تاريكي حكمفرما مى شود.

همچنين در سكانس اول ارايشگاه، ديالوگ هايي به صورت سوال و جواب مي شنويم كه با هر يك از اين سوال و جواب ها، صورت يكي از مانكن ها نشان داده مى شود و انگار انها با هم صحبت مى كنند. چنين صحته هايي در زمان خود، در سينماى ايران نو و بديع بوده است و با سينماى سهل و ساده پسند ان زمان در مغايرت بوده است. همچنين اشاره به نمايش هاى سنتى مانند سياه بازى و قصه هاى قديمي ايرانى نشانگر تلاش غفارى براى ساخت فيلمى با نشانه هايى از هويت و فرهنگ ايرانى بوده است. اين فيلم موج نويى در زمان خود توانست توجه منتقدان را به خود جلب كند تا جايى كه يكي از منتقدان، هژير داريوش در باره ان نوشت: " با جمعيت خاطر اعلام مى كنم كه سينماى ايران شروع شد اما انچه مهمتر است و انچه بيشتر خوشحالمان مى كند اين است كه شروع خوبي بود."