چراغ برات یا شب برات چیست؟

مراسم نیمه شعبان در ایران نسبت به کشورهای دیگر پر رونق‌تر است. تدارکات ویژه‌ای که دولت و مردم برای این روز می‌بینند، بسیار وسیع است. چراغانی‌های وسیع، برگزاری جشن، مولودی‌ خوانی‌های عمومی و پخش شربت و شیرینی که بسیاری از آن‌ها از سوی مردم و هیئت‌های مردمی انجام می‌شود، برای بزرگداشت این روز برگزار می‌شود. این روز در ایران، روز جهانی مستضعفان نامیده می‌شود.

تاریخ شب برات

• در تاریخ شمسی که مورد استفاده ایرانیان است، روز چهارشنبه ۶ اسفند شب برات می باشد
• در تاریخ قمری پانزدهم شعبان را که مصادف با روز چهارشنبه ۶ اسفند شمسی است روز برات در نظر گرفته اند.
• تقویم میلادی  نیز این روز چهارشنبه ۲۵ مارس می باشد.

چراغ برات چیست؟

شب برات یا چراغ‌برات یا شب روشن مراسمی است برای تکریم درگذشتگان. چراغ‌برات از غروب سیزدهم تا پانزدهم ماه شعبان برگزار می‌شود. این مراسم در بعضی کشورهای غرب آسیا و شبه‌قاره هند از جمله بخش‌هایی از پاکستان و مناطق کردنشین ایران و از جمله در خراسان مراسم ویژه «برات» با عناوین مختلفی چون عید برات، شب برات، چراغ برات و… و با آداب و رسوم مختلف برگزار می‌گردد.
این مراسم اگر چه هم‌ اکنون با جشن نیمه شعبان همزمان شده‌ است اما تفاوت‌هایی با این جشن دارد. جشن نیمه شعبان را مسلمانان شیعه برگزار می‌کنند در حالی که جشن برات یا جشن روشنایی را مسلمانان سنی و بخش‌هایی از مناطق شیعی برگزار می‌کنند و سابقه جشن چراغ برات یا «روشنایی» بسیار قدیمی‌تر از جشن نیمه شعبان است.

شب برات در خراسان

اصطلاح شب برات در ادبیات دینی و فرهنگ عامه در استان‌های خراسان (شمالی، رضوی، جنوبی) کاربردی مشخص دارد. در استان‌های خراسان، سه شب قبل از نیمه شعبان را "برات" گویند. صدها سال است که مردم خراسان، ماه شعبان و نیمه شعبان را با چراغ برات می‌شناسند. نیمه شعبان که فرا می‌رسد، چراغ برات برای مردگان روشن می‌شود و مردم به دیدار درگذشتگان خود می‌روند.
خراسانی‌ها در سه روز منتهی به نیمه ماه شعبان، مراسم ویژهای برای برات دارند و در نقاط مختلف این سرزمین از عنوان‌های مختلفی چون برات غریبان، برات اسیران، برات مسافران، برات زندگان و برات مردگان استفاده می‌شود که هر کدام هم مراسم ویژه خودش را دارد. از این میان، برات مردگان در شب نیمه شعبان، با شور و حال ویژه‌ای برگزار می‌شود.

• برات زنده ها

سیزدهم شعبان در برخی از شهرهای خراسان به برات زنده‌ها شهرت دارد و شب نیمه شعبان به برات مرده‌ها مشهور است. مردم در این روز به شکرانه نعمت سلامتی به پخش شیرینی و شکلات می‌پردازند. در غروب روز سیزدهم شعبان نیز کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند، اقدام به پخت نوعی نان سنتی به نام روغن جوشی کرده و آن را بین مردم پخش می‌کنند. اعتقاد مردم این خطه بر این است که اگر عروس خانواده روغن جوشی را بپزد، ارواح تازه‌درگذشتگان از این خیرات بهره بیشتری می‌برند.

• برات مرده ها

در روز چهاردهم شعبان نیز که به برات مرده‌ها شهرت دارد، مردم با حضور بر سر قبور خویشاوندان، خواندن فاتحه و پخش انواع شیرینی، شکلات، گیلان و آذربایجان و یزد نیز در آخرین جمعه ماه رجب، خیرات برای درگذشتگان انجام می‌شود.

جایگاه شب برات در اسلام

مراسم چراغ برات که در سه شب و روز یازده تا چهارده شعبان و یا دوازده تا 15 شعبان در استان‌های خراسان برگزار می‌شود، مربوط به سنت‌های ایران باستان است و ریشه اسلامی ندارد. با این وجود، به دلیل عجین شدن این رسم با دین مبین اسلام و پسندیده بودن یاد درگذشتگان و نیکی کردن به آنان در دین اسلام، تا کنون با مخالفتی از سوی مراجع دینی مواجه نشده است.
ایرانیانِ مسلمان شده به خصوص در قرون سوم و چهارم هجری تلفیقی شیرین و موفق از باورهای ایرانی پیشین و اسلامی‌ خود ساختند، بدین گونه که هزار سال پیش در خراسان بزرگ عید یا مراسم لیله البرات یا لیله الصک را در نیمه شعبان ماه با همان رسوم و آیین ایرانی - زرتشتی اما با توضیح و توجیه اسلامی تدارک دیدند و برگزار کردند.
ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی نیز در این مورد می‌گوید: سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم این ماه ایام البیض نام دارد و شب پانزدهم این ماه شبی بزرگ است و لیله الصک و لیله البرات نام دارد و عوام مردم بر این عقیده‌اند که صورت افرادی را که در آن سال باید بمیرند را خداوند در آن شب به ملک‌الموت نشان می‌دهد.

آیین شب برات

بر اساس اعتقادات مردم خراسان در این سه شبانه‌روز ارواح مردگان آزاد هستند و زندگان، با احسان برای آن‌ها، نه تنها تلاش می‌کنند تا برات آزادی آنان را از آتش جهنم کسب کنند، بلکه آزادی خود از آتش جهنم را نیز از امام دوازدهم خواستار می‌شوند.
اعتقاد اغلب مردم خراسان بر این است که در این ایام سرنوشت رقم می‌خورد، به طوری که در نقاط روستایی خراسان در شب پانزدهم نیمه شعبان به پشت بام رفته و در مهتاب (اگر شب مهتابی باشد) ایستاده و به سایه خود نگاه می‌کنند و از این طریق سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پیش‌بینی می‌کرنند و در عین حال، دست به دعا برمی‌دارند و از خداوند طلب سالی خوش می‌کنند.
اقشار مختلف مردم به ویژه کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند در این روز با حضور در مزار اموات ضمن درخواست آمرزش و زنده نگه‌داشتن یاد و خاطره درگذشتگان، آنان را در برکات میلاد یگانه منجی عالم بشریت حضرت مهدی(عج) شریک می‌سازند.

• خوراکی های مراسم چراغ برات

پخت انواع نان‌های سنتی، مانند روغن جوشی، چلبکی، کماچ، ساچ و حلوا و پخش آن در بین مردم از مراسم ایام برات در شهرهای گوناگون خراسان است. مردم این منطقه از کشورمان اعتقاد دارند پخت این خوراکی‌ها باید قبل از غروب آفتاب صورت گیرد.