بررسی موج نوی سینمای ایران (قسمت اول)

پنجشنبه 27 ابان 1400
نویسنده: لاله عالم

وقتى به كلمه موج در سينما اشاره مى كنيم، منظور تعداد ى فيلم است كه با سبك و سياق فيلم هاى روز و رايج ان دوران خاص تفاوت دارد. به عنوان مثال موج نوى سينماى فرانسه كه در دهه 1950 میلادی در فرانسه ظهور كرد و خاستگاه ان از مجله كايه دو سينما اغاز شد. نويسندگان ان مجله تصميم گرفتند ، فیلم بسازند ، از سينماى اشرافى و مبتنى بر اثار ادبى فاصله بگيرند و دوربين را از استوديو ها بيرون بياورند و به درون شهرها بروند و زندگى و مشكلات مردم واقعي را به تصوير بكشند. در موج نوی فرانسه ، تاکید بر مولف و میزانسن بود . آنها اعتقاد داشتند که هر کارگردانی باید براساس فیلمنامه خودش فیلم بسازد و باید از زیر سلطه نویسندگان آثار ادبی خارج شوند. انها سينماى ان زمان فرانسه را ، سينماى پدر بزرگ ها مى دانستند و مي گفتند كه براى ادامه حيات ان بايد دست به ساختار شكني زد.چهره شاخص این نویسندگان که به نوعی تئوری پرداز موج نو سینمای فرانسه است ، «اندره بازن »نویسنده و منتقد معروف است و کارگردان های مهم ان ، تروفو، گدار، ژاک ریوت ،ژان پل ملویل و ... هستند. البته خود موج نویی های فرانسه نیز از سینمای نئو رئالیزم ایتالیا تاثیر گرفته اند .

در سينماى ايران نيز چنين اتفاقي افتاد. موج نوى سينماى ايران نیز متفاوت با سينما و فيلم هاى معمول بود، این موج حدودا 20 سال طول کشید اما برخلاف موج سینمای فرانسه به صورت جمعی نبود ، بلکه در ابتدا تک تک و هر فیلمسازی به صورت شخصی کار خود را انجام می داد، برخی از آنها قبول نداشتند که اصلا در زمان ساخت آن فیلم ها ، موج نویی وجود داشته باشد یا از موجی تبعیت کرده باشند اما برخی از آنها با فیلم های سینمایی آن زمان مشکل داشتند. عمده فيلم هايى كه آن زمان ساخته می شد، نشان از فرهنگ و هویت اصیل واقعی مردم ایران را نداشت و شامل موضوع هایی می شد که اکثریت مردم را در بر نمی گرفت عمدتا در یک سری این فیلم ها یا یک دختر فقیر عاشق پسر پولدار می شد یا برعکس.

در اکثر این فیلم ها یک نامادری بدجنس هم دیده می شد که در راه رسیدن عشاق به هم سنگ اندازی می کرد. اکثر این فیلم که تحت تاثیر سینمای هند ، مصر یا ترکیه ساخته می شد. موضوع ها خیلی پیش پا افتاده بود و مشکلات نهایتا با روشی نامعقول و غیر منطقی و معجزه وار حل می شد.بعضى از آن به عنوان فيلمفارسى یا ابگوشتی نام مى بردند، سینمای ابگوشتی از آن جهت مذمت می شد که عده ای آن را تحمیق کننده می دانستند و اینکه با ترویج بی خیالی و بی تفاوتی الگوی زندگی علی بی غم ها را به خورد مخاطب داده می شد.فیلم هایی نظیر گنج قارون، حاتم طایی،شکوه جوانمردی از این دست بودند.

موج نوی سینمای ایران، جریانی بود که در واکنش و اعتراض به فیلم های رایج آن زمان بوجود امد. همچنین یک دسته دیگر فیلم های سینمایی که به آن اعتراض می شد، شامل آن دسته از فیلم هایی می شد که عده ای از آن به عنوان، فیلمفارسی، سینمای کافه کاباره ای یا جاهلی و کلاه مخملی و الفاظی نظیر آن یاد می کردند. معمولا در چنین فیلم هایی موضوع حول محور یک رقاصه خانمان برانداز و یک داش مشدی می چرخید و این وسط نیز یک زن نجیب و خانه دار و البته سر و ساده هم وجود داشت که قربانی روابط این دو شده بود و نهایتا مرد به کمک بزرگ خانواده ، محل یا دوست و... از بیراهه برمی گشت و به آغوش خانواده پناه می برد و این بار این زن خارج از جایگاه خانواده بود که می بایست تاوان ندانم کاری ها و اشتباهات مرد را بدهد و اگر نه از صحنه روزگار بلکه از زندگی مرد کنار رود.

گرچه این نگاه کاملا مرد سالارانه بود و زن ها در این فیلم ها تقریبا هیچ جایگاهی نداشتند و بود و نبودشان یکی بود و صرفا در فیلم جنبه تزیینی داشتند.فیلم هایی نظیر «اقا مهدی پاشنه طلا»، « جاهل و رقاصه»، «پشت و خنجر»، « اول هیکل » و ... از جمله این فیلم هاست. این فیلم ها هم یا به زبان کمدی سخیف بودند یا پایان خوش الکی داشت . یا موضوع و مشکلات فیلم خیلی ساده انگارانه بود و به سادگی هم حل می شد.با این حال در این مقاله قصد نداریم به آن بپردازیم بلکه به فیلم هایی خواهیم پرداخت که سنت شکنی کردند و برخلاف آن سینما قدم برداشتند.گرچه خیلی ها شروع موج نوی سینمای ایران در دهه 40 و با فیلم هایی نظیر قیصر، مسعود کیمیایی و گاو از داریوش مهرجویی می دانند اما باید ریشه های آن را خیلی قبل تر و با فیلم هایی نظیر جنوب شهر و شب قوزی ساخته «فرخ غفاری» دانست.

با این حال اگر چه موج سینمای ایران با فیلمسازانی شروع شد که هریک به تنهایی و براساس تفکرات شخصی خودشان فیلم می ساختند ، اما در مجموع فیلم هایی ساخته شد که با روند اصلی سینمای ایران متفاوت بود، از این رو آنها را فیلم های موج نویی خواندند.